کم‌خونی یکی از شایع‌ترین مشکلات بالینی در سراسر جهان است که بر عملکرد فیزیولوژیک بدن تأثیر مستقیم دارد. در بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند آرتریت روماتوئید، بیماری‌های کلیوی، بدخیمی‌ها و عفونت‌های مزمن، نوع خاصی از کم‌خونی به نام کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن (Anemia of Chronic Disease – ACD) دیده می‌شود. این کم‌خونی معمولاً خفیف تا متوسط بوده و با ویژگی‌های کم‌خونی میکروسیتیک یا نورموسیتیک همراه است. اهمیت شناخت ACD در تمایز آن از کم‌خونی فقر آهن و انتخاب درمان مناسب نهفته است.

اپیدمیولوژی

ACD پس از کم‌خونی فقر آهن، دومین علت شایع کم‌خونی در سراسر جهان است. برآوردها نشان می‌دهد که حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد از بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن التهابی دچار درجاتی از ACD هستند. این نوع کم‌خونی در سالمندان و بیماران بستری به‌ویژه در بخش‌های داخلی، انکولوژی و نفرولوژی شیوع بالایی دارد.

پاتوفیزیولوژی

در ACD چندین مکانیسم همزمان باعث کاهش هموگلوبین می‌شوند:

اختلال در متابولیسم آهن:
در التهاب مزمن، تولید سیتوکین‌هایی مانند IL-6 افزایش می‌یابد. IL-6 موجب تحریک تولید هپسیدین (hepcidin) در کبد می‌شود. هپسیدین با مهار پروتئین «فروپورتین» در سلول‌های روده و ماکروفاژها مانع آزاد شدن آهن به جریان خون می‌گردد. در نتیجه، با وجود ذخایر کافی آهن در بدن، آهن در دسترس مغز استخوان برای ساخت هموگلوبین کاهش می‌یابد.

کاهش طول عمر گلبول‌های قرمز:
التهاب مزمن باعث افزایش فعالیت ماکروفاژها و برداشت زودهنگام گلبول‌های قرمز از گردش خون می‌شود، به طوری که طول عمر آنها از ۱۲۰ روز به حدود ۷۰–۸۰ روز کاهش می‌یابد.

کاهش پاسخ اریتروپوئیتیک:
سیتوکین‌هایی مانند TNF-α و IFN-γ موجب مهار تولید و اثرگذاری هورمون اریترپوئیتین در مغز استخوان می‌شوند، که نتیجه آن کاهش تولید گلبول قرمز است.

تظاهرات بالینی

بیماران مبتلا به ACD معمولاً علائم اختصاصی ندارند و نشانه‌های کم‌خونی آنان خفیف است. خستگی، ضعف، رنگ‌پریدگی، کاهش تمرکز و تنگی نفس از علائم شایع‌اند. از آنجا که این بیماران اغلب به دلیل بیماری زمینه‌ای تحت درمان هستند، تشخیص کم‌خونی ممکن است به تأخیر بیفتد.

یافته‌های آزمایشگاهی

ویژگی‌های خونی ACD عبارتند از:

تفاوت مهم ACD با کم‌خونی فقر آهن در فریتین بالا و TIBC پایین است.

علل و بیماری‌های همراه

بیماری‌های متعددی با ACD همراه‌اند، از جمله:

• بیماری‌های التهابی مزمن: آرتریت روماتوئید، لوپوس، بیماری‌های التهابی روده

• عفونت‌های مزمن: سل، اندوکاردیت باکتریایی، عفونت HIV

• بدخیمی‌ها: لنفوم‌ها، سرطان‌های ریه، پستان و کولون

• بیماری‌های کلیوی مزمن: کاهش تولید اریتروپوئیتین

• بیماری‌های کبدی و متابولیک

تشخیص افتراقی

تشخیص افتراقی اصلی ACD با کم‌خونی فقر آهن است. در حالی‌که در هر دو مورد آهن سرم کاهش یافته است، فریتین در ACD بالا و در فقر آهن پایین است. در برخی موارد، هر دو نوع کم‌خونی همزمان وجود دارند (به‌ویژه در بیماران مزمن کلیوی یا سرطانی)، که نیاز به ارزیابی دقیق‌تر با بیوپسی مغز استخوان یا تست گیرنده محلول ترانسفرین (sTfR) دارد.

درمان

درمان اصلی ACD کنترل بیماری زمینه‌ای است. با کاهش التهاب و بهبود بیماری مزمن، کم‌خونی نیز اغلب بهبود می‌یابد.
راهکارهای درمانی عبارتند از:

درمان بیماری زمینه‌ای: کنترل التهاب یا عفونت

تزریق اریتروپوئیتین (EPO): در بیماران کلیوی و سرطانی مفید است

مکمل آهن: فقط در مواردی که فقر آهن همزمان وجود دارد

درمان ضد هپسیدین: داروهای در حال تحقیق مانند آنتی‌بادی‌های ضد IL-6

انتقال خون: تنها در موارد کم‌خونی شدید یا علامت‌دار

پیش‌آگهی

پیش‌آگهی ACD به شدت وابسته به بیماری زمینه‌ای است. در صورت کنترل التهاب، سطح هموگلوبین معمولاً طی چند هفته افزایش می‌یابد. با این حال، در بیماران مبتلا به سرطان یا نارسایی کلیوی پیشرفته، کم‌خونی ممکن است مزمن و مقاوم به درمان باقی بماند.

نتیجه‌گیری

کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن یک پدیده التهابی پیچیده است که ناشی از تعامل میان سیتوکین‌ها، متابولیسم آهن و پاسخ اریتروپوئیتیک می‌باشد. تشخیص دقیق و افتراق آن از کم‌خونی فقر آهن برای جلوگیری از درمان‌های غیرضروری (مانند تجویز بی‌مورد آهن) حیاتی است. درمان مؤثر بیماری زمینه‌ای و استفاده هدفمند از اریتروپوئیتین می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به‌طور قابل‌توجهی بهبود بخشد.