به گزارش صدای بورس، بازار سهام از نیمه اردیبهشت تاکنون روز خوش کمتر دیده است و به ویژه این روزها حال و هوای خوب ندارد و گویی پیش از شروع سرد، سوز سرما به جان بازار افتاده و تابلوی معاملات یخ کرده است. ریزش بورس در یک ماه اخیر زیاد بوده و کاری کرده که روزهای سبز و مثبت به چشم نیایند. برای این افت و کاهش اما فعالان بورسی به دلایل مختلفی اشاره می‌کنند.
جدای از تنش‌های جدید در منطقه خاورمیانه که بر بازارهای سراسر جهان اثری زودگذر داشته، همچنین با وجود نوسانات قیمت ارز و طلا، برخی معتقدند که وجود معاملات الگوریتمی در بازار یکی از دلایل آسیب دیدن آن است. در واقع بر این باروند که روش‌های مورد استفاده در این نوع معاملات به گونه‌ای است که گویی عامدانه قصد تعیین مسیر برای بازار دارند. بر این اساس ساز و کار معاملات الگوریتمی بررسی و آسیب‌زا بودن یا نبودن این معاملات توسط کارشناسان واکاوی شده است.
معاملات الگوریتمی در بازارهای مالی پیشرفته دنیا جایگاه ویژه‌ای دارند و بخش قابل توجهی از معاملات بر اساس الگوریتم‌ها و به وسیله کامپیوترها انجام می‌شود. بر همین اساس، الگوریتم‌های بسیار زیادی در این زمینه طراحی شده است که هر یک هدف خاصی را دنبال می‌کنند. به عنوان مثال، می‌توان بر اساس دانش تحلیل تکنیکال شرایط انجام معامله را تعیین و بر اساس آن، الگوریتم خاصی را طراحی کرد.

ورود الگوریتم به بورس تهران
ورود معاملات الگوریتمی به ایران در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ صورت گرفت. در آن سال‌ها بیشتر نام آن را می‌شنیدیم و گروه‌هایی نیز مشغول به فعالیت در این زمینه شده بودند. در آن سال‌ها بدون روابط قوی امکان دست پیدا کردن به API ها وجود نداشت.
اما امروز بازار از بلوغ بیشتری برخوردار است. البته این روزها بخش مهمی از بازار ایران را معاملات الگوریتمی تشکیل نمی‌دهند. این موضوع به این دلیل رخ می‌دهد که موانعی در سر راه وجود دارد که سازمان بورس و بازیگران تکنولوژیک باید سعی در تسهیل شرایط و از بین بردن موانع کنند. از زمان ورود الگوریتم‌ها به بورس ایران نظرات مختلفی درباره آنها داده شده است. در ابتدا مانند هر فناوری که وارد حوزه خاصی می‌شود، برخی معتقد بودند با آمدن الگوریتم‌ها، تریدرهای سنتی کار خود را از دست می‌دهند، بنابراین استفاده از آن خوب نیست؛ با گذشت زمان این باور تغییر کرد اما همچنان برخی معتقدند که این الگوریتم‌ها هستند که به بازار آسیب می‌زنند.
در بازار ما کسانی که به صورت قانونی از این الگوریتم‌ها استفاده می‌کنند، عمدتا بازارگردان‌ها و کارگزاران هستند و سیاست‌گذاران برای اینها دستورالعمل‌های خاصی صادر کردند. دستورالعمل‌هایی که برخی آنها را عامل اصلی آسیب به بازار می‌دانند نه الگوریتم‌ها.
طبق ادعاهای اخیر مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس و اوراق بهادار درمورد جزییات معاملات الگوریتمی در بازار، نتایج بررسی انجام شده معاملات در بازه زمانی ابتدای سال ۱۴۰۲ تا پایان شهریور ۱۴۰۲ نشان از آن دارد که حدود ۱.۳۵ درصد از ارزش معاملات خرد سهام و حق تقدم، شامل معاملات الگوریتمی بوده است. امیرمهدی صبایی در این مورد گفت: در این میان، بیشترین بخش از معاملات انجام شده در این حوزه مربوط به بازارگردانان الگوریتمی و سایر حقوقی‌های الگوریتمی می‌شود. وی همچنین در ادامه افزود: ارزش معاملات دارای برچسب الگوریتمی در بخش معاملات خرد اوراق بدهی و صندوق‌های etf درآمد ثابت رقمی حدود ۰.۴۶ درصد از کل ارزش معاملات بوده است.
به گفته مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس و اوراق بهادار، در خصوص هشدارهای نظارتی طراحی شده در بخش معاملات الگوریتمی تاکنون ۶ هشدار نظارتی در سامانه نظارتی طراحی شده است. وی به نتیجه اقدامات نظارتی از این هشدارها تاکید و اعلام کرد: حاصل اقدامات نظارتی از این هشدارها، ارسال تعداد ۶۸۶ تذکر سیستمی، تهیه ۶ گزارش تخلف در حوزه معاملات الگوریتمی و نیز محدود کردن دسترسی برخط بیش از ۴۵۰ کد کارگزار اقدامات نظارتی از این هشدارها بوده است.

بازارگردانان فعال‌تر
بر اساس گفته‌های مدیر نظارت بر بورس‌های سازمان بورس و اوراق بهادار، بیشترین معاملات انجام شده در حوزه معاملات الگوریتمی، مربوط به بازارگردانان الگوریتمی و حقوقی‌های الگوریتمی است. با توجه به دستورالعمل‌های موجود برای بازارگردانی، برخی معتقدند این دستورالعمل‌ها هستند که باعث اخلال در اصلاح درست روند بازار می‌شوند. در واقع این دستورالعمل‌های ریز و درشت بیش از آنکه به بهبود اوضاع منجر شوند، در مسیر بازار اختلال ایجاد می‌کنند.
نکته دیگر، وجود معاملات الگوریتمی غیرقانونی است که تشخیص آنها دشوار است. با این وجود نمی‌توان انتظار داشت که این معاملات تاثیری بر بازار نداشته باشند. جزئیات ایرادات وارد به معاملات الگوریتمی توسط کارشناسان این حوزه بررسی شد.

سوءبرداشت درمورد الگوریتم‌ها
مدیرعامل کارگزاری نماد شاهدان درمورد تاثیرات معاملات الگوریتمی بر بازار سرمایه گفت: سوء برداشتی که به نظر می‌رسد درمورد معاملات الگوریتمی ایجاد شده این است که معاملات الگوریتمی بازارگردان‌ها را باید از معاملات الگوریتمی سایر الگوریتم‌ها جدا کنیم. یعنی برخی بازارگردانی داریم که ملزم به حفظ سفارش انباشته در سامانه هستند و عملا نمی‌توانند آن حجم سفارش انباشته را حفظ کنند پس مجبور می‌شوند به الگوریتم بسپارند. یعنی بازارگردان طبق دستورالعمل باید یک و نیم درصد بالا و پایین سر خط سفارش داشته باشد.
شاهین احمدی افزود: همین موضوع باعث می‌شود که تعداد سفارش‌هایی در سیستم بگذارد تا سیستم خطا ندهد و تخلف برای بازارگردانی رد نکند. الگوریتم‌های دیگری هستند که روی سهم‌هایی که به نظرشان ارزنده است خرید و فروش می‌کنند که محرک‌هایی هم دارند. موردی که در بازار وجود دارد و این بحث را به وجود آورده که الگوریتم بازار را کنترل می‌کند، ترکیبی از این دو است.
وی ادامه داد: درواقع یکسری نمادهای بزرگ شاخص ساز داریم که اگر الگوریتم‌ها در سر خط خرید و فروش سنگین فعال شوند معمولا اجازه منفی یا مثبت قابل توجهی به آن نماد نمی‌دهد و چون منفی قابل توجهی نمی‌خورد، فرآیند اصلاح شاخص کند می‌شود. اصطلاحا اصلاح در این حالت فرسایشی می‌شود. همه سهم‌های کوچک بازار که شاخص ساز نیستند منفی سنگین می‌خورند ولی سهم‌های بزرگ چون بازارگردان یا الگوریتم‌ها سرخط را به نزدیکی صفر کنترل می‌کنند، منفی نمی‌خورند و شاخص هم خیلی تکان نمی‌خورد. موردی که بازار به آن اعتراض دارد و به نظر می‌رسد اعتراض به جایی است، این بخش ماجراست.
مدیرعامل کارگزاری نماد شاهدان تاکید کرد: در نمادهای شاخص ساز با چیدن الگوریتم اجازه داده نمی‌شود این نمادها متناسب با اصلاح شاخص پایین بیایند و چون این اجازه داده نمی‌شود عملا بازار را کنترل می‌کنند و بازار منفی نمی‌خورد در صورتی که نمادهای کوچک همه منفی می‌خورند. احمدی در ادامه افزود: اگر الگوریتم اجازه اصلاح قیمت در شاخص سازها را متناسب با سهم‌های کوچک ندهد، الگوریتم‌ها بازار را نامتقارن اصلاح می‌کند. یعنی سهم‌های کوچک اصلاح‌های سنگین می‌کنند، سهم‌های بزرگ تکان نمی‌خوند که در این صورت شاخص هم تکانی نمی‌خورد. وی در رابطه با دستورالعمل‌های بازارگردانی گفت: درواقع سازمان دستورالعملی در رابطه با معاملات الگوریتمی نمی‌دهد بلکه سازمان به بازارگردان الزام می‌کند که مقداری سفارش انباشته در سیستم داشته باشد. همچنین دومین پارامتری که سازمان به بازارگردان می‌دهد این است که این سفارش‌ها باید یک و نیم درصد پایین سر خط سمت خرید باشد و یک و نیم درصد بالای سر خط سمت فروش باشد.
او در پایان اضافه کرد: چون تعداد نمادها زیاد است و سرخط‌ها مدام جابه‌جا می‌شوند بازارگردان‌ها الگوریتم می‌خرند و این وظیفه را به الگوریتم می‌سپارند. بنابراین سازمان بورس نگفته الگوریتم گرفته ود بلکه گفته پارامترهای بازارگردانی رعایت شود؛ برای این موضوع هم چاره‌ای جز الگوریتم خریدن وجود ندارد. بازارگردان در این صورت پولی ندارند که الگوریتم خریداری کنند و حالت معامله کردن آنها حالت فرار از معامله می‌شود.

مناسب برای بازارگردان‌ها
مدیر صندوق بازارگردانی اکسیر سودا در رابطه با معاملات الگوریتمی گفت: در نخستین روزهای آغاز به کار معاملات آنلاین، بسیاری معتقد بودند که این نوع معاملات مفید نیستند و تریدرها بیکار می‌شوند ولی بعدها مشخص شد معاملات آنلاین ایرادی ندارند و در حال حاضر همه از آنها استفاده می‌کنند. درمورد الگوریتم‌ها هم باید گفت، از آنجا که هنوز جدید هستند، امکان دارد عده‌ای از آنها استقبال نکنند ولی در مجموع این نوع معاملات خوب هستند. در واقع، معاملات الگوریتمی به ویژه برای بازارهایی که عمق خیلی زیادی داشته و دامنه نوسان ندارند، مفید هستند.
تینا زندی افزود: موردی که به ویژه برای بازارگردان‌ها وجود دارد، این است که باید دامنه مظنه را رعایت کنند، سفارش انباشته گذاشته و هر دو دقیقه یکبار کنترل و چک کنند. بنابراین تنها با الگوریتم می‌توان بازارگردانی کرد. درواقع بدون الگوریتم، یک معامله‌گر نمی‌تواند هر دو دقیقه سفارش بگذارد و همزمان همه کارها را انجام دهد، چرا که بازار دائما بالا و پایین می‌شود و نمی‌توان دامنه مظنه را محاسبه کرد اما الگوریتم همه این کارها را انجام می‌دهد. در نتیجه برای بازارگردان‌ها قطعا بهترین گزینه، استفاده از الگوریتم است. به گفته او در الگوریتم با توجه به برنامه‌ای که برای آن نوشته‌ شده، در زمان‌های نوسان بازار الگوریتم رنج می‌کشد و ممکن است بالا یا پایین بشود.
زندی اضافه کرد: اما بازاری که در حال حاضر کم عمق بوده و پول در آن نیست، در جاهایی شاید الگوریتم به نفع آن نباشد چون الگوریتم مدام سفارش می‌گذارد و خرید و فروش می‌کند. بر این اساس انتقادی که به آن می‌شود، تا حدودی در مورد بازار کم عمق و دامنه‌دار درست است ولی اگر عمق بازار زیاد، ارزش معاملات بالا و دامنه نوسان وجود نداشته نباشد، الگوریتم خیلی تاثیرگذار و مناسب است. در حال حاضر برای الگوریتم برنامه نوشته شده ولی در جایی رنج می‌زند و بالا یا پایین‌تر خرید و فروش می‌کند و این از جمله ایرادات آن است.
این کارشناس بازار سرمایه عنوان کرد: اینطور به نظر می‌رسد آسیب‌زا بودن الگوریتم برای بازار نه کاملا رد شدنی است و نه کاملا درست است. برای بازارگردان‌ها قطعا اگر الگوریتم نباشد، نمی‌توانند کار کنند. اما توجه به این موضوع هم اهمیت دارد که گاه بر اساس برنامه نوشته شده برای الگوریتم، زمانی دیده می‌شود به الگوریتم سفارش خرید می دهند و بازار رنجی می‌شود و الگوریتم بالاتر خرید می‌کند. در این صورت به دلیل فشاری که بر معاملات می‌آورد، ادعای آسیب‌زا بودن منطقی است. در پایان به نظر می‌رسد در بلندمدت بازار خواه ناخواه به سمت الگوریتم خواهد رفت یعنی راهی وجود ندارد و در نهایت همه بازارها الگوریتمی می‌شوند.

• نگین عظیمی – خبرنگار
• شماره ۵۱۴ هفته نامه اطلاعات بورس