سیاه زخم چیست؟

سیاه زخم، که به نام آنتراکس نیز شناخته می‌شود، یک بیماری عفونی نادر اما بسیار جدی است که توسط باکتری باسیلوس آنتراسیس ایجاد می‌شود. این باکتری معمولاً در خاک و در بدن حیوانات گیاهخوار مانند گاو، گوسفند و بز زندگی می‌کند و می‌تواند از طریق تماس مستقیم با این حیوانات یا محصولات آن‌ها مانند گوشت، پشم و پوست به انسان منتقل شود.

راه‌های ابتلا به سیاه زخم شامل لمس باکتری، استنشاق هاگ‌های آن و حتی مصرف غذای آلوده است. این بیماری در انسان به سه شکل پوستی، گوارشی و تنفسی ظاهر می‌شود و هر نوع آن علائم خاص خود را دارد. خوشبختانه این بیماری در ایران بسیار نادر است و به طور مستقیم از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود، بنابراین نگرانی از سرایت بیماری در محیط‌های خانگی یا اجتماعی بسیار کم است.

نشانه‌های ابتلا به سیاه‌ زخم (آنتراکس)

افراد مبتلا به سیاه‌ زخم ممکن است علائم گوناگونی را نشان دهند که این نشانه‌ها به نوع بیماری وابسته است. در واقع، هر شکل از این بیماری ویژگی‌های مخصوص به خود را دارد. برخی از مهم‌ترین علائم سیاه‌ زخم عبارت‌اند از:

• شروع با یک برجستگی کوچک و خارش‌دار شبیه گزش حشره

• تبدیل آن به تاول و سپس زخمی با مرکز سیاه‌رنگ (Eschar)

• تورم و قرمزی اطراف ضایعه

• معمولاً بدون درد، ولی گاهی با احساس ناراحتی عمومی

• تب خفیف و بزرگی غدد لنفاوی اطراف

انواع سیاه زخم و علائم هر یک

بیماری سیاه زخم یا آنتراکس می‌تواند بسته به نوع تماس با باکتری عامل، بخش‌های مختلف بدن را درگیر کند. هر نوع این بیماری علائم و شدت متفاوتی دارد که شناخت آن‌ها برای پیشگیری و درمان به موقع حیاتی است.

۱) سیاه زخم پوستی

شایع‌ترین نوع آنتراکس، سیاه زخم پوستی است که معمولا از طریق زخم یا بریدگی روی پوست وارد بدن می‌شود. این نوع معمولاً خفیف‌تر بوده و در صورت درمان سریع، کشنده نیست.
علائم رایج سیاه زخم پوستی عبارتند از:

• تب و سردرد مشابه علائم آنفلوانزا
• برجستگی‌های قرمز و خارش‌دار روی پوست که به زخم‌هایی با مرکز سیاه تبدیل می‌شوند
• التهاب و درد در غدد لنفاوی نزدیک محل زخم

۲) سیاه زخم گوارشی

نوع گوارشی بیماری در اثر مصرف گوشت یا محصولات حیوانی آلوده ایجاد می‌شود و می‌تواند از گلو تا روده بزرگ فرد را درگیر کند. سرعت پیشرفت این نوع بسیار بالا است و در صورت تأخیر در درمان، عوارض جدی ایجاد می‌کند.
علائم سیاه زخم گوارشی شامل:

• تهوع و استفراغ
• درد و تورم شکم
• بی‌اشتهایی و تب
• اسهال شدید یا خونی
• مشکلات بلع و ورم گردن

۳) سیاه زخم تنفسی یا استنشاقی

این نوع یکی از خطرناک‌ترین شکل‌های آنتراکس است که از طریق استنشاق هاگ‌های باکتریایی منتقل می‌شود. متأسفانه حتی با درمان سریع، مرگ و میر در این نوع بالاست.
علائم سیاه زخم تنفسی شامل:

• تب، سردرد و درد عضلانی شبیه آنفلوانزا
• سرفه شدید و تنگی نفس
• حالت تهوع و مشکلات بلع
• احساس سنگینی در قفسه سینه و شوک
• در موارد شدید، مننژیت یا التهاب غشای مغز و نخاع

۴) سیاه زخم تزریقی

این نوع جدیدتر آنتراکس، در اروپا و عمدتاً در میان افرادی که از مواد مخدر تزریقی غیرقانونی استفاده می‌کنند، مشاهده شده است.
علائم سیاه زخم تزریقی شامل:

• قرمزی، خارش و ورم در محل تزریق
• بروز مننژیت و شوک
• نارسایی یک یا چند عضو بدن

علت بیماری سیاه زخم

بیماری سیاه زخم یا آنتراکس توسط باکتری باسیلوس آنتراسیس ایجاد می‌شود. این باکتری قادر است هاگ‌هایی بسیار مقاوم تولید کند که می‌توانند سال‌ها در خاک و محیط زیست باقی بمانند و در برابر شرایط نامساعد، زنده بمانند. وقتی این هاگ‌ها وارد بدن انسان یا حیوان می‌شوند، فعال شده و شروع به تکثیر می‌کنند. باکتری‌ها طی فرآیند تکثیر، سموم قدرتمندی تولید می‌کنند که مسئول بروز علائم و عوارض بیماری هستند.

دام‌ها و حیوانات وحشی، به ویژه گوسفند، گاو، بز و اسب، به عنوان میزبان اصلی باکتری شناخته می‌شوند. انسان‌ها معمولاً در اثر تماس مستقیم یا غیرمستقیم با حیوانات آلوده، محصولات حیوانی مانند گوشت و پوست، یا حتی استنشاق هاگ‌های موجود در هوا، به این بیماری مبتلا می‌شوند.

اگرچه شیوع سیاه زخم در برخی مناطق جهان مانند ایالات متحده نادر است، اما در بخش‌هایی از آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین همچنان گزارش می‌شود. علاوه بر منابع طبیعی، برخی حوادث غیرمعمول مانند استفاده از مواد مخدر آلوده یا حملات بیوتروریسم نیز می‌توانند باعث ابتلا به این بیماری شوند.

تشخیص بیماری سیاه زخم

تشخیص سیاه زخم یا آنتراکس نیازمند ارزیابی دقیق پزشکی است. در ابتدا، پزشک علائم بیمار و سابقه تماس او با حیوانات یا محصولات حیوانی را بررسی می‌کند. این مرحله کمک می‌کند تا احتمال ابتلا به بیماری مشخص شود و مسیر تشخیص بعدی تعیین گردد.

برای تأیید تشخیص، پزشک ممکن است آزمایش خون درخواست کند تا وجود آنتی‌بادی‌هایی که بدن در پاسخ به باکتری باسیلوس آنتراسیس تولید کرده، بررسی شود. در مواردی که علائم پوستی مشهود باشد، نمونه‌برداری (بیوپسی) از محل ضایعه انجام می‌شود تا باکتری به طور مستقیم شناسایی شود.

در صورتی که شک به نوع تنفسی بیماری وجود داشته باشد، تصویربرداری پزشکی مانند اشعه ایکس یا سی‌تی اسکن ریه‌ها و سایر اندام‌ها انجام می‌شود تا علائم عفونت بررسی گردد. در برخی شرایط پیچیده‌تر، نمونه‌برداری از مایع نخاعی نیز برای بررسی ابتلا به بیماری و تشخیص دقیق‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تشخیص سریع و دقیق سیاه زخم اهمیت بالایی دارد، زیرا شروع درمان در مراحل اولیه می‌تواند از عوارض جدی و تهدیدکننده زندگی جلوگیری کند. برای ترمیم این نوع زخم، می‌توانید از کرم محافظ کلوپلاست، استفاده کنید.

روش‌های پیشگیری از ابتلا به سیاه زخم

برای کاهش خطر ابتلا به سیاه زخم، رعایت نکات پیشگیری اهمیت ویژه‌ای دارد، به خصوص برای افرادی که در معرض حیوانات یا محصولات حیوانی قرار دارند.

یکی از مؤثرترین راه‌ها، استفاده از واکسن برای افرادی است که در گروه‌های پرخطر مانند دامپزشکان، کارگران صنایع گوشت و چرم، پرسنل آزمایشگاه‌های میکروبیولوژی و نیروهای نظامی قرار دارند. واکسیناسیون می‌تواند از ابتلا به بیماری یا شدت آن جلوگیری کند.

رعایت نکات ایمنی در مواجهه با حیوانات و محصولات آن‌ها نیز ضروری است. توصیه می‌شود از تماس با حیوانات بیمار یا مرده خودداری کرده و هنگام دست زدن به حیوانات یا پوست، پشم و گوشت آن‌ها، از دستکش و ماسک استفاده کنید. پس از اتمام کار، شستشوی کامل دست‌ها با آب و صابون الزامی است.

همچنین بهتر است از تماس مستقیم با خاک یا آب آلوده خودداری کنید، زیرا هاگ‌های باکتری سیاه زخم ممکن است در محیط زیست باقی بمانند. مصرف گوشت و فرآورده‌های حیوانی خام یا نیم‌پخته نیز می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد، بنابراین تهیه و پخت کامل مواد غذایی حیوانی نقش مهمی در پیشگیری دارد.

با رعایت این نکات ساده اما مؤثر، می‌توان خطر ابتلا به بیماری سیاه زخم را به طور چشمگیری کاهش داد و سلامت خود و اطرافیان را حفظ کرد.