شپش سر (Pediculus humanus capitis) یکی از شایع‌ترین آلودگی‌های انگلی انسان است که بیشتر در کودکان مدرسه‌ای دیده می‌شود. هرچند شپش سر معمولاً تهدید جدی برای سلامت جسمانی فرد ایجاد نمی‌کند، اما علائم آن می‌تواند باعث ناراحتی شدید، اختلال در خواب، افت تمرکز و حتی مشکلات روانی و اجتماعی شود.

شناسایی به‌موقع علائم ابتلا، نخستین گام برای پیشگیری از گسترش آلودگی و درمان مؤثر است. این مقاله به بررسی جامع علائم ابتلا، تفاوت‌های آن در گروه‌های سنی مختلف، عوارض ناشی از بی‌توجهی و روش‌های تشخیص بالینی می‌پردازد.

شپش سر یک انگل کوچک، بدون بال و خون‌خوار است که به انسان وابسته است. طول بدن آن معمولاً ۲ تا ۳ میلی‌متر است و رنگ آن از سفید مایل به خاکستری تا قهوه‌ای روشن متغیر است. این حشره برای بقا به خون انسان نیاز دارد و تخم‌های خود را (تخمک‌ها یا nits) به ساقه مو نزدیک پوست سر می‌چسباند.

شپش سر قادر به پرش یا پرواز نیست، و انتقال آن معمولاً از طریق تماس مستقیم سر به سر یا استفاده مشترک از وسایل شخصی مانند شانه، کلاه، حوله و برس مو صورت می‌گیرد.

تشخیص زودهنگام شپش سر نه تنها روند درمان را ساده‌تر می‌کند، بلکه مانع انتقال آن به سایر افراد می‌شود. برخی از افراد، به ویژه بزرگسالان، ممکن است بدون خارش یا نشانه آشکار آلوده باشند، بنابراین آگاهی دقیق از نشانه‌های اولیه، کلید موفقیت در کنترل شپش است.

 خارش (Pruritus)

خارش رایج‌ترین علامت ابتلا به شپش سر است. علت اصلی این خارش واکنش حساسیتی بدن به بزاق شپش است که هنگام خون‌خواری ترشح می‌شود.

 احساس حرکت روی پوست سر

بسیاری از مبتلایان از حس “قلقلک” یا “حرکت حشره” در میان موها شکایت می‌کنند. این علامت غالباً شب‌ها یا در هنگام بی‌حرکتی شدیدتر حس می‌شود و ممکن است باعث بی‌خوابی شود.

 قرمزی و تحریک خفیف پوست

در مراحل اولیه ممکن است لکه‌های کوچک قرمز یا التهاب ملایم در پوست سر مشاهده شود. این نواحی معمولاً بدون زخم هستند و تنها با لمس یا خارش مشخص می‌شوند.

وجود تخم‌ها (Nits)

تخم‌های شپش به ساقه مو نزدیک پوست چسبیده‌اند و اغلب با رنگ سفید یا زرد مشاهده می‌شوند. برخلاف شوره که به‌راحتی جدا می‌شود، تخم‌های شپش محکم چسبیده‌اند.

نشانه‌های پیشرفته و مزمن شدن آلودگی

 زخم‌های سطحی و پوسته‌پوسته شدن

خارش مداوم و خاراندن شدید می‌تواند باعث خراش‌های پوستی، خون‌ریزی جزئی و ایجاد دلمه شود. در این مرحله احتمال عفونت باکتریایی ثانویه افزایش می‌یابد.

 تورم غدد لنفاوی پشت گردن

عفونت ثانویه می‌تواند باعث بزرگ شدن غدد لنفاوی گردن و پشت گوش شود و در موارد شدید با درد و حساسیت همراه باشد.

 تغییرات مو

موها ممکن است به دلیل چسبیدن تخم‌ها یا ترشحات پوستی حالت چسبندگی پیدا کنند و گاهی شکننده شوند.

تفاوت علائم در کودکان و بزرگسالان

• کودکان: خارش شدیدتر، بی‌قراری، افت تمرکز در مدرسه، اختلال خواب، تغییر خلق و اضطراب

• بزرگسالان: علائم ممکن است خفیف‌تر باشد، اما حساسیت پوستی می‌تواند باعث ناراحتی شدید شود.

تغییرات پوست سر و مو در اثر شپش

• لکه‌های قرمز یا آبی‌رنگ ناشی از نیش شپش

• نازک شدن موقت مو در ناحیه آلوده

• چسبیدن تخم‌ها به ساقه مو

• پوسته‌پوسته شدن و خشکی در نواحی مبتلا

نشانه‌های غیرمستقیم و رفتاری

• تمایل کودک به خاراندن مکرر سر

• بی‌خوابی شبانه و گریه در کودکان

• اجتناب از فعالیت‌های گروهی به دلیل احساس شرم

• افت تحصیلی به دلیل کاهش تمرکز ناشی از خارش

عوارض ناشی از بی‌توجهی به علائم

• عفونت‌های پوستی مانند پیودرما

• گسترش سریع آلودگی در جمعیت

• کاهش اعتمادبه‌نفس و ایجاد مشکلات روانی

• اختلال در خواب و کاهش کیفیت زندگی

روش‌های تشخیصی بر اساس علائم

• مشاهده مستقیم شپش بالغ یا تخم‌ها

• استفاده از شانه دندانه‌ریز روی موهای مرطوب برای تشخیص

• بررسی نواحی پشت گوش، گردن و خط رویش مو

• مشاوره با پزشک یا مرکز بهداشت برای تایید تشخیص

باورهای غلط در مورد علائم شپش سر

• «خارش همیشه وجود دارد» → برخی مبتلایان بدون خارش هستند

• «شپش فقط در موهای کثیف زندگی می‌کند» → شپش می‌تواند در موهای تمیز و مرتب هم زندگی کند

• «شپش باعث بیماری جدی می‌شود» → شپش به خودی خود بیماری خطرناک ایجاد نمی‌کند، اما عفونت ثانویه ممکن است

عوامل مؤثر بر شدت بروز علائم

• حساسیت فردی به بزاق شپش

• تعداد شپش موجود

• مدت زمان ابتلا قبل از تشخیص

• نوع مو و ضخامت پوست سر

نکات مهم برای والدین و معلمان

• بررسی دوره‌ای سر کودکان، خصوصاً در فصل بازگشایی مدارس

• آموزش به کودکان برای عدم استفاده مشترک از وسایل شخصی

• هماهنگی با مدارس و مراقبین بهداشت برای جلوگیری از شیوع

جمع‌بندی و توصیه‌های پایانی

شپش سر گرچه تهدید جدی برای سلامت عمومی محسوب نمی‌شود، اما به دلیل علائم آزاردهنده و احتمال انتقال سریع، شناسایی به‌موقع علائم آن اهمیت بالایی دارد. والدین، مربیان و کارکنان بهداشت باید با نشانه‌های اختصاصی و غیر اختصاصی آشنا باشند و در صورت مشاهده، اقدامات درمانی و پیشگیرانه را سریع آغاز کنند.

۲۸ مرداد ۱۴۰۴ ۲۲:۴۱