اختلال دوقطبی یکی از بیماری‌های روانی مزمن و پیچیده است که با نوسانات شدید خلقی بین حالت‌های شیدایی (مانیا) و افسردگی همراه است. این اختلال نه تنها باعث تغییرات شدید در خلق و رفتار فرد می‌شود، بلکه تاثیرات قابل توجهی بر زندگی اجتماعی، خانوادگی و شغلی او دارد. درمان اختلال دوقطبی به‌صورت ترکیبی از روان‌درمانی و دارودرمانی انجام می‌شود، ولی داروها نقش کلیدی در کنترل علائم و پیشگیری از بازگشت دوره‌ها دارند.

در این مقاله به بررسی جامع داروهای رایج مورد استفاده در درمان اختلال دوقطبی، مکانیزم عملکرد آن‌ها، مزایا و عوارض جانبی‌شان پرداخته می‌شود. همچنین اهمیت پیگیری درمان و چالش‌های موجود در مدیریت دارویی این بیماری بیان خواهد شد.

اختلال دوقطبی شامل دوره‌های نوسانی خلقی است که به دو صورت عمده شیدایی (مانیا) و افسردگی بروز می‌کند. کنترل این نوسانات به‌وسیله داروها باعث بهبود کیفیت زندگی بیماران و کاهش خطر خودکشی و ناتوانی‌های روانی می‌شود.

داروهای مورد استفاده در اختلال دوقطبی معمولاً به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• تثبیت‌کننده‌های خلق (Mood Stabilizers)

• ضد روان‌پریشی‌ها (Antipsychotics)

• داروهای ضد افسردگی (Antidepressants) — البته با احتیاط

 لیتیوم (Lithium)

لیتیم قدیمی‌ترین و پرکاربردترین داروی تثبیت‌کننده خلق در درمان اختلال دوقطبی است. از سال ۱۹۴۹ میلادی به عنوان داروی اصلی در کنترل دوره‌های مانیا و پیشگیری از عود بیماری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مکانیزم اثر

مکانیزم دقیق اثر لیتیم هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما تحقیقات نشان می‌دهند که لیتیم:

• تنظیم مسیرهای پیام‌رسانی سلولی مانند مسیرهای پروتئین کیناز C و GSK-3β را انجام می‌دهد.

• به حفظ تعادل مواد شیمیایی مانند سروتونین، دوپامین و گلوتامات کمک می‌کند.

• اثر محافظتی روی نورون‌ها و کاهش التهاب مغزی دارد.

موارد مصرف

• درمان دوره حاد مانیا

• پیشگیری از عود دوره‌های مانیا و افسردگی

• کاهش خطر خودکشی در بیماران دوقطبی

عوارض جانبی

لیتیم عوارض جانبی متعددی دارد که باید تحت نظر دقیق پزشکی کنترل شود، از جمله:

• تکرر ادرار و تشنگی زیاد (نشان‌دهنده اثر روی کلیه‌ها)

• لرزش دست

• مشکلات تیروئیدی (کم‌کاری تیروئید)

• افزایش وزن

• مشکلات گوارشی مانند تهوع و اسهال

• در موارد نادر، سمیت شدید که نیازمند بستری و درمان فوری است

نکات مهم

• نیاز به بررسی سطح سرمی لیتیم به‌صورت منظم (هدف: ۰.۶ تا ۱.۲ میلی‌اکی‌وال در لیتر)

• پرهیز از مصرف همزمان داروهای تأثیرگذار روی کلیه یا الکترولیت‌ها بدون نظر پزشک

 داروهای ضد تشنج به عنوان تثبیت‌کننده خلق

چند داروی ضد تشنج برای کنترل اختلال دوقطبی کاربرد دارند، از جمله:

والپروات سدیم (Valproate)

• برای درمان مانیا و پیشگیری از عود استفاده می‌شود.

• مکانیزم اثر شامل افزایش فعالیت گابا و کاهش فعالیت سیستم گلوتامات است.

• عوارض جانبی شامل تهوع، افزایش وزن، ریزش مو، اختلال کبدی و ترومبوسیتوپنی است.

لاموتریژین (Lamotrigine)

• بیشتر در پیشگیری از دوره‌های افسردگی موثر است.

• به دلیل عوارض کمتر، به‌خصوص برای بیماران با دوره‌های افسردگی مکرر توصیه می‌شود.

• عوارض جانبی اصلی: راش پوستی (در موارد نادر سندرم استیون جانسون)

کاربامازپین (Carbamazepine)

• برای درمان مانیا و دوره‌های مختلط کاربرد دارد.

• عوارض جانبی شامل خواب‌آلودگی، سرگیجه، تهوع و در موارد نادر کاهش گلبول‌های سفید است.

داروهای ضد روان‌پریشی (آنتی‌پسیکوتیک‌ها)

با پیشرفت داروهای ضد روان‌پریشی نسل جدید، این دسته از داروها نقش مهمی در درمان دوره‌های مانیا و حتی افسردگی دوقطبی پیدا کرده‌اند.

 آریپی‌پرازول (Aripiprazole)

• مؤثر در درمان مانیا و پیشگیری از عود

• عوارض جانبی کمتر نسبت به نسل‌های قدیمی

• ممکن است باعث بی‌قراری یا افزایش وزن شود

 کوئتیاپین (Quetiapine)

• در درمان مانیا و افسردگی دوقطبی موثر است.

• معمولاً باعث خواب‌آلودگی می‌شود و این مورد در درمان دوره افسردگی مفید است.

• عوارض جانبی شامل افزایش وزن و دیابت است.

ریسپریدون (Risperidone)

• موثر در درمان مانیا

• عوارض جانبی شامل افزایش پرولاکتین خون، لرزش و افزایش وزن است.

داروهای ضد افسردگی در اختلال دوقطبی

مصرف داروهای ضد افسردگی در بیماران دوقطبی با ریسک تبدیل به حالت مانیا همراه است. به همین دلیل، اغلب به صورت ترکیبی با تثبیت‌کننده‌های خلق تجویز می‌شوند.

• انتخاب داروی ضد افسردگی مناسب باید با دقت و زیر نظر روانپزشک باشد.

• اسیدهای چرب امگا ۳ به عنوان مکمل در برخی موارد استفاده می‌شوند.

چالش‌ها و ملاحظات درمانی

• مقاومت به درمان: در برخی بیماران درمان دارویی مؤثر نیست یا عودهای مکرر دارند.

• پیروی بیمار از درمان: بسیاری از بیماران به دلیل عوارض یا فراموشی دارو را قطع می‌کنند.

• تداخل دارویی و نظارت مکرر پزشکی ضروری است.

نتیجه‌گیری

داروهای تثبیت‌کننده خلق، ضد روان‌پریشی و در مواردی ضد افسردگی، ستون اصلی درمان اختلال دوقطبی هستند. انتخاب صحیح دارو، کنترل دقیق عوارض جانبی و پیگیری مستمر باعث بهبود کیفیت زندگی بیماران و کاهش عود بیماری می‌شود. هم‌زمان با پیشرفت تحقیقات، داروهای جدیدتر با عوارض کمتر و اثربخشی بالاتر وارد بازار شده‌اند که امیدبخش بهبود درمان در آینده هستند.

۱۶ مرداد ۱۴۰۴ ۱۲:۰۰