اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی (ADHD) یکی از رایج‌ترین اختلالات رشدی عصبی در کودکان و نوجوانان است که می‌تواند تا بزرگسالی ادامه یابد. این اختلال با الگوهایی از بی‌توجهی، رفتارهای تکانشی و بیش‌فعالی مشخص می‌شود و زندگی اجتماعی، تحصیلی و خانوادگی فرد را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. آگاهی بیشتر درباره این اختلال می‌تواند به تشخیص به‌موقع و مدیریت صحیح آن کمک کند و از بسیاری از عوارض و مشکلات پیشگیری نماید.

ADHD چیست؟

ADHD مخفف Attention Deficit Hyperactivity Disorder است و در فارسی به «اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی» ترجمه می‌شود. این اختلال معمولا از سنین پایین بروز می‌کند و بسیاری از کودکان مبتلا، علائم را قبل از ورود به مدرسه نشان می‌دهند. پسران بیش از دختران به این اختلال مبتلا می‌شوند، اما در بسیاری موارد به دلیل تفاوت در بروز علائم، در دختران دیرتر تشخیص داده می‌شود.

ADHD به‌طور کلی به دو بخش تقسیم می‌شود:

• مشکلات مربوط به بی‌توجهی (مثلاً فراموشکاری، عدم تمرکز، اشتباهات ناشی از بی‌دقتی)
• مشکلات مربوط به بیش‌فعالی و تکانشگری (مثلاً ناتوانی در آرام نشستن، صحبت کردن بیش از حد، عجول بودن)

برخی از کودکان ممکن است تنها مشکلات بی‌توجهی داشته باشند که به آن ADD (اختلال کم‌توجهی بدون بیش‌فعالی) گفته می‌شود.

علائم ADHD در کودکان و نوجوانان

معمولاً قبل از 12 سالگی علائم آشکار می‌شوند و در محیط‌های مختلف مثل خانه و مدرسه قابل مشاهده هستند. از مهم‌ترین علائم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بی‌قراری دائم و حرکت بیش از حد
• دشواری در تمرکز روی یک فعالیت مشخص
• انجام اشتباهات مکرر از روی بی‌دقتی
• دشواری در پیروی از دستورالعمل‌ها
• فراموش کردن وسایل شخصی یا گم‌کردن آن‌ها
• قطع کردن صحبت دیگران یا وارد شدن به مکالمات بدون اجازه

این علائم می‌تواند در تحصیل، روابط با همسالان و حتی تعاملات خانوادگی مشکلات جدی ایجاد کند.

علائم ADHD در بزرگسالان

اگرچه بیش‌فعالی در بزرگسالان معمولاً کاهش می‌یابد، اما مشکلات بی‌توجهی و سازمان‌دهی همچنان باقی می‌ماند. فرد ممکن است در انجام وظایف شغلی، مدیریت زمان، روابط عاطفی و حتی امور ساده روزمره با دشواری مواجه باشد. علائمی مانند فراموشکاری، بی‌نظمی، بی‌قراری ذهنی و ناتوانی در اولویت‌بندی کارها در بسیاری از بزرگسالان مبتلا به ADHD دیده می‌شود.

علل بروز ADHD

علت دقیق ADHD هنوز به‌طور قطعی شناخته نشده است، اما پژوهش‌ها نقش عوامل ژنتیکی و محیطی را در بروز این اختلال بسیار پررنگ می‌دانند. در واقع ADHD می‌تواند در خانواده‌ها به‌صورت وراثتی منتقل شود و بسیاری از کودکان مبتلا، بستگانی با علائم مشابه دارند. به همین دلیل برخی خانواده‌ها برای اطمینان از زمینه ارثی، به سراغ آزمایش ژنتیک می‌روند، هرچند که این آزمایش به‌تنهایی نمی‌تواند تشخیص قطعی ADHD را تعیین کند و بیشتر در بررسی ریسک خانوادگی کاربرد دارد.

از سوی دیگر عواملی مانند تولد زودرس، وزن کم هنگام تولد، قرار گرفتن در معرض مواد مخدر یا الکل در دوران بارداری و حتی صدمات مغزی نیز می‌توانند در بروز ADHD نقش داشته باشند.

نقش مغز در ADHD

تحقیقات تصویربرداری مغزی نشان داده است که برخی نواحی مغز در مبتلایان به ADHD با افراد سالم تفاوت‌های عملکردی و ساختاری دارند. به‌طور مثال حجم برخی بخش‌های مغز در افراد دارای ADHD کوچکتر است یا مسیرهای عصبی مسئول کنترل توجه و خودکنترلی به‌خوبی کار نمی‌کنند. البته این یافته‌ها هنوز به‌عنوان ابزار تشخیص قطعی به‌کار نمی‌روند و در مرحله تحقیقاتی هستند.

آیا آزمایشگاه می‌تواند ADHD را تشخیص دهد؟

شاید بسیاری تصور کنند که می‌توان با آزمایش خون ساده یا دیگر تست‌های آزمایشگاهی، ADHD را به‌طور قطعی شناسایی کرد؛ در حالی‌که این‌طور نیست. تشخیص ADHD بر پایه مصاحبه بالینی، پرسشنامه‌های استاندارد و ارزیابی‌های رفتاری انجام می‌شود. با این حال خدماتی که در یک آزمایشگاه ارائه می‌شود می‌تواند به تشخیص افتراقی کمک کند؛ به‌عنوان مثال اگر پزشک احتمال کم‌کاری تیروئید یا کم‌خونی را که علائم مشابه ADHD دارند بدهد، درخواست آزمایش خون می‌کند تا سایر بیماری‌ها رد شوند.

همچنین در برخی مراکز تخصصی، آزمون‌های عصب‌روان‌شناختی یا تست‌های توجه متمرکز، عملکرد اجرایی و حافظه کاری انجام می‌شود که در تشخیص افتراقی ADHD کاربرد دارند.

روش تشخیص ADHD

معمولاً والدین اولین کسانی هستند که متوجه رفتار متفاوت کودک می‌شوند و نگرانی خود را با معلم یا پزشک مطرح می‌کنند. پزشک عمومی پس از شنیدن شرح حال، در صورت لزوم کودک را به روان‌پزشک یا متخصص کودکان ارجاع می‌دهد. برای تشخیص ADHD معیارهایی در نظر گرفته می‌شود:

• علائم حداقل 6 ماه پایدار باشد
• قبل از 12 سالگی شروع شده باشد
• در دو محیط (مثلاً خانه و مدرسه) مشاهده شود
• باعث اختلال عملکرد تحصیلی، اجتماعی یا خانوادگی شود

در مورد بزرگسالان نیز شرط مهم این است که علائم از کودکی وجود داشته باشد و به‌طور ناگهانی در بزرگسالی شروع نشده باشد.

درمان ADHD

درمان ADHD به ترکیبی از دارودرمانی و درمان‌های غیر دارویی متکی است. رایج‌ترین داروها شامل متیل‌فنیدات، دگزامفتامین و اتموکستین هستند که به بهبود تمرکز و کاهش بیش‌فعالی کمک می‌کنند. انتخاب دارو، دوز مناسب و پیگیری عوارض جانبی باید توسط پزشک متخصص انجام شود و مصرف خودسرانه این داروها خطرناک است.

از سوی دیگر درمان‌های روان‌شناختی مانند رفتاردرمانی، آموزش والدین، آموزش مهارت‌های اجتماعی و درمان شناختی-رفتاری (CBT) می‌توانند به‌ویژه در کودکان تاثیر چشمگیری داشته باشند. همکاری نزدیک والدین، معلمان و درمانگران باعث می‌شود کودک در مسیر پیشرفت و یادگیری رفتارهای مثبت موفق‌تر باشد.

زندگی با ADHD

زندگی با ADHD ممکن است چالش‌برانگیز باشد، به‌ویژه برای والدین و مراقبان. کودک مبتلا به ADHD به‌طور معمول توانایی کنترل تکانه‌ها را ندارد و رفتارهای هیجانی یا پرتحرک او آگاهانه نیست. این رفتارها می‌تواند موجب خستگی و فرسودگی والدین شود و حتی روابط خانوادگی را تحت فشار قرار دهد.

به والدین توصیه می‌شود:

• برای روز کودک برنامه منظم داشته باشند
• محدوده‌های رفتاری مشخص و قابل‌درک تعیین کنند
• دستاوردهای کودک را تحسین کنند و در صورت لزوم سیستم پاداش طراحی نمایند
• همکاری نزدیکی با معلمان و کادر مدرسه داشته باشند
• در صورت لزوم از مشاور یا گروه‌های حمایتی کمک بگیرند

غربالگری و پیشگیری

در حالی که هیچ روش قطعی برای پیشگیری از ADHD وجود ندارد، آگاهی و غربالگری به‌موقع می‌تواند از شدت مشکلات بکاهد. والدین در صورت مشاهده علائم باید در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنند. در کنار آن، انجام بررسی‌های پزشکی در آزمایشگاه برای رد بیماری‌های همراه مانند کم‌خونی یا اختلالات تیروئید اهمیت زیادی دارد. همچنین برخی خانواده‌ها برای اطمینان از نبود مشکلات ارثی، سراغ آزمایش ژنتیک می‌روند تا عوامل زمینه‌ای را بهتر بشناسند.

نکاتی برای مدیریت بهتر ADHD

• زمان خواب و بیداری کودک را ثابت نگه دارید.
• از بازی‌ها و فعالیت‌های پرانرژی قبل از خواب پرهیز کنید.
• در محیط خانه حواس‌پرتی را به حداقل برسانید.
• اهداف کوچک و قابل‌دستیابی برای رفتارهای مثبت مشخص کنید.
• کودک را در تصمیم‌گیری درباره پاداش‌ها مشارکت دهید.

کلام پایانی

اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی یک مشکل رایج اما قابل‌مدیریت است. تشخیص دقیق، درمان به‌موقع و حمایت همه‌جانبه از کودک می‌تواند مسیر رشد او را هموارتر کند. هرچند در حال حاضر آزمایش خون یا هیچ تست آزمایشگاهی مستقلی برای تشخیص قطعی ADHD وجود ندارد، اما خدمات ارزیابی در آزمایشگاه‌ها و انجام آزمایش ژنتیک در صورت نیاز می‌تواند به غربالگری و حذف سایر اختلالات کمک بزرگی باشد. در نهایت همکاری والدین، متخصصان سلامت روان، معلمان و تیم پزشکی برای حمایت از این کودکان اهمیت بالایی دارد تا بتوانند آینده‌ای سالم‌تر و موفق‌تر را تجربه کنند.