پانکراس یکی از اعضای حیاتی و پیچیده بدن انسان است که در سیستم گوارش و متابولیسم نقش بسیار مهمی دارد. این عضو کوچک ولی قدرتمند در حفره شکمی، پشت معده و در نزدیکی دوازدهه قرار دارد. پانکراس با داشتن دو نقش عمده برون‌ریز و درون‌ریز، وظایف مختلفی را در فرآیند گوارش و کنترل قند خون بر عهده دارد.

ساختار و موقعیت پانکراس

پانکراس ساختاری کشیده و نرم دارد و طول آن بین 12 تا 18 سانتی‌متر متغیر است. این غده از سه بخش اصلی تشکیل شده است:

سر پانکراس: بخش پهن و عریض پانکراس است که در کنار دوازدهه قرار دارد.

بدنه پانکراس: قسمت میانی و باریک‌تر آن است که در پشت معده قرار گرفته است.

دم پانکراس: بخش انتهایی و باریک‌تر پانکراس است که به سمت طحال گسترش می‌یابد.

پانکراس توسط عروق خونی و لنفاوی غنی پشتیبانی می‌شود و با اندام‌های مختلف مانند معده، طحال، کبد و روده کوچک در ارتباط نزدیک است.

نقش پانکراس در فرآیند گوارش

پانکراس دارای دو نقش اصلی برون‌ریز (Exocrine) و درون‌ریز (Endocrine) است. نقش برون‌ریز آن شامل تولید و ترشح آنزیم‌های گوارشی است که به تجزیه مواد غذایی کمک می‌کند، در حالی که نقش درون‌ریز آن شامل تنظیم قند خون از طریق تولید هورمون‌های انسولین و گلوکاگون است. در این بخش، به بررسی نقش برون‌ریز پانکراس در فرآیند گوارش می‌پردازیم.

 تولید آنزیم‌های گوارشی

پانکراس روزانه حدود 1.5 لیتر مایعات غنی از آنزیم‌های گوارشی تولید می‌کند که از طریق مجرای پانکراسی (duct of Wirsung) به دوازدهه منتقل می‌شود. این آنزیم‌ها به تجزیه و هضم سه نوع ماده غذایی اصلی کمک می‌کنند:

• پروتئین‌ها: آنزیم‌های پروتئاز مانند تریپسین و کیموتریپسین پروتئین‌ها را به آمینواسیدها تجزیه می‌کنند.
• چربی‌ها: آنزیم لیپاز پانکراسی چربی‌ها را به گلیسرول و اسیدهای چرب تبدیل می‌کند.
• کربوهیدرات‌ها: آنزیم آمیلاز نشاسته و سایر کربوهیدرات‌های پیچیده را به قندهای ساده‌تر مانند مالتوز و گلوکز می‌شکند.

 تنظیم اسیدیته محتویات معده

پانکراس همچنین مایعاتی غنی از بیکربنات تولید می‌کند که به خنثی‌سازی اسید معده کمک می‌کند. اسید معده، پس از ورود به دوازدهه، محیط بسیار اسیدی ایجاد می‌کند که می‌تواند به دیواره‌های روده آسیب برساند. بیکربنات، اسیدیته را کاهش داده و محیط مناسبی برای عملکرد آنزیم‌های گوارشی فراهم می‌کند.

 فعال‌سازی آنزیم‌ها

آنزیم‌های تولید شده توسط پانکراس در ابتدا به شکل غیرفعال (Zymogen) هستند. این مکانیسم به جلوگیری از آسیب به سلول‌های پانکراس توسط آنزیم‌ها کمک می‌کند. پس از ترشح به دوازدهه، این آنزیم‌ها توسط آنزیم‌های دیگر (مانند انتروکیناز) فعال می‌شوند و فرآیند گوارش را آغاز می‌کنند.

فرآیند ترشح آنزیم‌ها و هورمون‌ها

ترشح آنزیم‌ها و هورمون‌های پانکراس توسط عوامل مختلفی از جمله سیستم عصبی و هورمونی تنظیم می‌شود. این عوامل عبارت‌اند از:

 هورمون‌های تنظیم‌کننده:

• سکرتین: هورمونی است که توسط دیواره دوازدهه در پاسخ به اسید معده ترشح می‌شود. سکرتین باعث تحریک ترشح بیکربنات از پانکراس می‌شود.
• کوله‌سیستوکینین (CCK): این هورمون نیز در پاسخ به حضور چربی و پروتئین در دوازدهه تولید می‌شود و ترشح آنزیم‌های گوارشی پانکراس را افزایش می‌دهد.

 سیستم عصبی:

عصب واگ (Vagus nerve) نقش مهمی در تنظیم ترشح آنزیم‌های پانکراسی ایفا می‌کند. این عصب در پاسخ به تحریک‌های ناشی از بو، مزه و مشاهده غذا فعال می‌شود.

اهمیت آنزیم‌های پانکراسی

آمیلاز

آمیلاز پانکراسی مسئول تجزیه کربوهیدرات‌های پیچیده به قندهای ساده‌تر است. اختلال در ترشح این آنزیم می‌تواند منجر به سوءهاضمه و جذب ناکافی کربوهیدرات‌ها شود.

لیپاز

لیپاز نقش کلیدی در هضم و جذب چربی‌ها دارد. بدون این آنزیم، چربی‌های موجود در غذا نمی‌توانند به درستی تجزیه و جذب شوند، که ممکن است به اسهال چرب و کاهش وزن منجر شود.

تریپسین و کیموتریپسین

این آنزیم‌ها پروتئین‌ها را به پپتیدهای کوچک‌تر و در نهایت آمینواسیدها تجزیه می‌کنند. کمبود این آنزیم‌ها می‌تواند باعث سوءجذب پروتئین‌ها و ضعف بدنی شود.

بیماری‌های مرتبط با پانکراس

اختلال در عملکرد پانکراس می‌تواند به بیماری‌های مختلفی منجر شود که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

پانکراتیت

پانکراتیت التهاب پانکراس است که می‌تواند حاد یا مزمن باشد. این بیماری معمولاً به دلیل انسداد مجرای پانکراسی یا مصرف طولانی‌مدت الکل ایجاد می‌شود.

 نارسایی پانکراسی

در این وضعیت، پانکراس قادر به تولید مقدار کافی آنزیم‌های گوارشی نیست که منجر به سوءجذب مواد مغذی می‌شود.

 سرطان پانکراس

سرطان پانکراس یکی از انواع سرطان‌های بسیار خطرناک است که معمولاً در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شود. این بیماری می‌تواند عملکرد گوارشی را به شدت مختل کند.

 فیبروز کیستیک

این بیماری ژنتیکی باعث انسداد مجاری پانکراسی به دلیل تجمع مخاط غلیظ می‌شود که منجر به کاهش ترشح آنزیم‌های گوارشی می‌گردد.

نقش درون‌ریز پانکراس در ارتباط با گوارش

اگرچه نقش درون‌ریز پانکراس به طور مستقیم در فرآیند گوارش دخالت ندارد، اما به طور غیرمستقیم از طریق کنترل قند خون بر فرآیندهای متابولیکی تأثیر می‌گذارد. جزایر لانگرهانس، واحدهای درون‌ریز پانکراس، مسئول تولید هورمون‌های زیر هستند:

• انسولین: که به کاهش سطح گلوکز خون کمک می‌کند.
• گلوکاگون: که باعث افزایش سطح گلوکز خون می‌شود.
• سوماتواستاتین: که ترشح سایر هورمون‌ها را تنظیم می‌کند.

نتیجه‌گیری

پانکراس به عنوان یک عضو حیاتی، نقشی بی‌بدیل در فرآیند گوارش و متابولیسم ایفا می‌کند. تولید آنزیم‌های گوارشی برای تجزیه پروتئین‌ها، چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها و تنظیم اسیدیته محیط روده از جمله مهم‌ترین وظایف این غده است. اختلال در عملکرد پانکراس می‌تواند به مشکلات جدی سلامتی منجر شود، از سوءهاضمه گرفته تا بیماری‌های مزمن و حتی تهدیدکننده زندگی. بنابراین، شناخت دقیق عملکرد این غده و مراقبت از سلامت آن اهمیت بسیاری دارد.