به گزارش سلامت نیوز به نقل از شرق، آیا می‌دانستید که در خوش‌بینانه‌ترین حالت بیش از یک‌سوم از خانوارهای ایرانی زیر خط فقر قرار دارند؟ فقر دیگر فقط مشکل یک قشر خاص نیست، بلکه به بحرانی اجتماعی تبدیل شده است که می‌تواند زندگی همه ما را تحت تأثیر قرار دهد و به بروز معضلات و آسیب‌های اجتماعی به‌عنوان علت‌العلل دامن بزند. اما آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که شاید شما هم در معرض آسیب‌های اجتماعی باشید؟ حتی اگر اکنون زندگی خوبی دارید، شرایط جامعه امروز ایران به گونه‌ای است که ممکن است فردا در معرض مشکلاتی قرار بگیرید که از آن بی‌خبر بوده‌اید.
فقر و آسیب‌های اجتماعی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های جوامع امروزی، نه‌تنها برای افرادی که به طور مستقیم درگیر آن هستند، بلکه برای کل جامعه یک تهدید محسوب می‌شود. درحال‌حاضر، با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی ایران، آسیب‌های اجتماعی به‌شدت در حال گسترش هستند و برای مقابله با آنها، نیاز به رویکردهای پیشگیرانه و حمایتی جدی احساس می‌شود.
در دنیای امروز، فقر فقط به معنای نداشتن پول نیست. فقر به معنای نداشتن فرصت‌های برابر برای زندگی بهتر است. نداشتن آموزش کافی، نداشتن دسترسی به بهداشت مناسب یا حتی نداشتن حمایت اجتماعی می‌تواند فرد را به‌راحتی درگیر آسیب‌های اجتماعی و فقر کند.
در این مقاله، به بررسی فقر و ارتباط آن با آسیب‌های اجتماعی خواهیم پرداخت و اهمیت پیشگیری از آن را با استفاده از رویکردهای جهانی بررسی خواهیم کرد.
چرا پیشگیری مهم است؟
یکی از مهم‌ترین بخش‌های مقابله با آسیب‌های اجتماعی، پیشگیری از وقوع آنهاست. پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و فقر می‌تواند به کاهش بسیاری از مشکلات اجتماعی و روانی کمک کند.
ممکن است فردی که اکنون مقاله را می‌خواند، به طور مستقیم با این مشکلات مواجه نباشد، اما با توجه به نوسانات اقتصادی، تغییرات اجتماعی و بحران‌های مختلف، افراد زیادی ممکن است در آینده در معرض آسیب‌های اجتماعی مانند فقر، اعتیاد، طلاق، خشونت خانگی، خودکشی یا مشکلات روانی قرار بگیرند. در این راستا، پیشگیری نه‌تنها یک ضرورت است، بلکه برای اطمینان از سلامت جامعه در بلندمدت باید در اولویت قرار گیرد. پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی می‌تواند شامل اقدامات مختلفی باشد، مانند بهبود دسترسی به خدمات آموزشی و بهداشتی، حمایت‌های روانی، ارائه آموزش‌های اجتماعی و فراهم‌کردن فرصت‌های شغلی که در ادامه بیشتر به آنها می‌پردازیم.
اگر به جای واکنش به بحران‌ها پس از وقوع آنها، دولت و جامعه به طور فعال به پیشگیری توجه کنند، می‌توانند افراد را از ورود به دایره آسیب‌ها نجات دهند. به‌عنوان مثال، یک فرد که به دلیل شرایط اقتصادی دچار بحران می‌شود، اگر حمایت‌های لازم را در مراحل اولیه دریافت کند -مثلا از طریق آموزش‌های شغلی، حمایت‌های روانی یا حتی مشاوره‌های خانوادگی_می‌تواند از افتادن به دام فقر یا دیگر مشکلات اجتماعی جلوگیری کند. این نوع پیشگیری نه‌تنها به فرد کمک می‌کند، بلکه از بروز مشکلات بزرگ‌تر و هزینه‌های بیشتر برای جامعه نیز جلوگیری می‌کند. اگر امروز توجه کنیم و حمایت‌های لازم را برای افراد آسیب‌پذیر فراهم کنیم، فردا جامعه‌ای سالم‌تر و با همبستگی بیشتر خواهیم داشت.
سیاست‌های اجتماعی و برنامه‌های حمایتی؛ راه‌حل‌های مؤثر برای مقابله با آسیب‌ها
برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی و پیشگیری از آنها، نیاز به سیاست‌ها و برنامه‌های حمایتی قوی و مؤثر داریم. این سیاست‌ها باید هم‌زمان با نیازهای فردی و اجتماعی در نظر گرفته شوند تا بتوانند در درازمدت جامعه‌ای سالم و مقاوم بسازند. در ادامه به برخی از این سیاست‌ها و برنامه‌های حمایتی به صورت عینی‌تر و مشخص‌تر اشاره می‌کنیم:
1. حمایت‌های اقتصادی و شغلی
یکی از دلایل اصلی بروز آسیب‌های اجتماعی، فقر اقتصادی است. افراد آسیب‌پذیر به دلیل نداشتن منابع مالی کافی، قربانی آسیب‌های روانی-اجتماعی می‌شوند. ازاین‌رو برنامه‌هایی که به ایجاد فرصت‌های شغلی و حمایت‌های اقتصادی برای اقشار آسیب‌پذیر می‌پردازند، اهمیت زیادی دارند.
در آلمان، برنامه‌ای به نام Hartz IV طراحی شده است که به افرادی که بی‌کار یا در معرض فقر هستند، کمک می‌کند تا علاوه بر دریافت حمایت مالی، به فرصت‌های شغلی دسترسی پیدا کنند. این طرح با تأکید بر آموزش مهارت‌های شغلی و توانمندسازی افراد، موفق شده است نرخ بی‌کاری را کاهش دهد و بسیاری از افراد را از چرخه فقر خارج کند.
در ایران نیز طرح‌هایی مانند ارائه وام‌های خوداشتغالی یا حمایت از استارت‌آپ‌های کوچک می‌توانند در کاهش فقر مؤثر باشد. با این حال، مشکل اصلی در کشور، نبود نظارت کافی و نبود زیرساخت‌های پایدار برای اجرای این برنامه‌هاست.
2. پشتیبانی‌های روان‌شناختی و اجتماعی
در سال‌های اخیر، خدمات مشاوره‌ای آنلاین و تلفنی در ایران گسترش یافته، به‌ویژه از زمان پاندمی کرونا، خدمات مشاوره آنلاین در کشور گسترش یافته است و این امر باعث شده افراد بیشتری به مشاوره و درمان‌های روانی و پزشکی دسترسی داشته باشند.
خدمات آنلاین مانند خط تلفن ۱۴۸۰ (صدای مشاور) سازمان بهزیستی که به‌صورت رایگان در زمینه‌هایی مثل مشاوره خانواده، کودک و نوجوان، تحصیلی و شغلی، حقوقی، اختلالات روانی و… در حال ارائه خدمات به مردم است؛ به نظر می‌رسد این قبیل خدمات به‌ویژه برای افرادی که به دلایل اقتصادی یا اجتماعی قادر به مراجعه حضوری به مراکز درمانی نیستند، راه‌حلی مؤثر است. مسئله مهم‌تر در اینجا این است که مشاوران هیچ درخواستی برای افشای هویت شما نمی‌کنند و تمام اطلاعات و صحبت‌های شما محرمانه باقی می‌ماند. در این خطوط مشاوران به طور مستقیم با افرادی که در معرض خطر هستند، ارتباط می‌گیرند تا سعی کنند از مشکلات روانی و اجتماعی جلوگیری کنند و مطمئن شوند در مواقع بحرانی، افراد راهنمایی‌های لازم را دریافت می‌کنند. علاوه بر خط ۱۴۸۰، برخی دیگر از خطوط کمک‌رسانی در ایران شامل موارد زیر هستند:
خط اورژانس اجتماعی ۱۲۳: برای دریافت کمک فوری در مواقع بحران اجتماعی و خانوادگی، مانند خشونت‌های خانگی، کودکان کار، خودکشی یا مشکلات جدی روانی.
خط اورژانس دانش‌آموزی 1570: دانش‌آموزان یا والدین با تماس با این شماره می‌توانند به خدمات مشاوره تحصیلی و غیرتحصیلی دسترسی داشته باشند. این سامانه در حقیقت پاسخ‌گوی سؤالات مربوط به سلامت روان و مشکلات حوزه تحصیلی کودکان و نوجوانان است.
خط مداخله در بحران خودکشی ره‌آوا 54467000-021: که متعلق به یکی از بزرگ‌ترین مراکز روان‌پزشکی کشور یعنی بیمارستان اعصاب و روان روزبه تهران است. کارشناسان این خط همه‌روزه و بدون تعطیلی پاسخ‌گوی افرادی هستند که در شرایط بحران خودکشی با این خط تماس می‌گیرند.
سامانه طعم گیلاس نیز یک پلتفرم نوشتاری رایگان برای پیشگیری از خودکشی در ایران است که الهام گرفته‌شده از مدل‌های مشابه جهانی است (اولین نمونه آن سال 2013 در ایالات متحده معرفی شده)؛ چنین سامانه‌هایی با رویکرد پیام‌محور به‌ویژه برای نوجوانان و گروه‌های آسیب‌پذیر که بیشترین نرخ اقدام به خودکشی را دارند، طراحی شده‌اند. کاربرانی که دسترسی به اینترنت دارند، می‌توانند با مشاوران بحران این سامانه ارتباط برقرار کنند؛ یکی از نکات برجسته این سامانه امکان ارائه خدمات در ساعات شبانه (10شب تا 6 صبح) است که بیشترین زمان وقوع بحران‌ها محسوب می‌شوند.
3. آموزش و آگاهی‌رسانی
آموزش عمومی و آگاهی‌رسانی یکی دیگر از مؤلفه‌های کلیدی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است. اگر افراد جامعه درباره خطرات اجتماعی و روش‌های مقابله با آنها آگاه شوند، احتمال کمتری وجود دارد که گرفتار آسیب‌های اجتماعی شوند. به‌عنوان مثال، در مدارس می‌توان برنامه‌های آموزشی را برای آموزش مهارت‌های زندگی، مدیریت بحران و آگاهی از حقوق فردی برگزار کرد تا نسل‌های آینده قادر به تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه‌تری باشند. در بسیاری از کشورهای موفق، مدارس به‌عنوان یکی از ارکان اصلی پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی شناخته می‌شوند. به طور مثال، در ژاپن، سیستم آموزشی نه‌تنها به آموزش دروس علمی، بلکه به آموزش مهارت‌های زندگی، مدیریت بحران‌ها و پیشگیری از خشونت خانگی پرداخته است. در ایران نیز باید مدارس را به‌عنوان یک مرکز پیشگیری فعال در نظر گرفت و با آموزش‌های جامع، کودکان و خانواده‌ها را درباره خطرات آسیب‌های اجتماعی آگاه کرد.
یکی از طرح‌های نوآورانه‌ای که در چند سال اخیر در مدارس و مراکز اجتماعی ایران در حال اجراست، طرح نماد (نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان) است. این طرح با هدف شناسایی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و حمایت از دانش‌آموزان در مدارس راه‌اندازی شده است. این طرح به معلمان و مشاوران اجازه می‌دهد تا علائم اولیه مشکلات اجتماعی و روانی در دانش‌آموزان را شناسایی کرده و به‌موقع مداخله کنند. در ظاهر، این طرح بسیار امیدبخش است، اما در عمل با مشکلاتی مواجه است.
یکی از مسائل اصلی در اجرای این طرح، کمبود منابع و زیرساخت‌های لازم در مدارس است. به‌عنوان مثال هنوز در بسیاری از مدارس، امکانات مشاوره‌ای و روان‌شناسی به اندازه کافی وجود ندارد و معلمان یا مشاوران آموزش‌های کافی برای شناسایی دقیق و مداخلات حرفه‌ای درباره مشکلات دانش‌آموزان دریافت نکرده‌اند. همچنین استفاده‌نکردن از مددکاران اجتماعی در این طرح یکی از نکات ضعف این برنامه است. مددکاران اجتماعی با دانش تخصصی خود در زمینه شناسایی و حل مشکلات اجتماعی، می‌توانند نقش مهمی در اجرای مؤثر این طرح ایفا کنند. بی‌توجهی به نواقص و اصلاح‌نشدن آنان می‌تواند باعث موفق‌نشدن طرح و نتایج ناپایدار آن در بسیاری از مدارس شود.
پیشنهادها
سیستم‌های حمایت ویژه از خانواده: محیط خانوادگی اولین زمینه‌ای است که شخصیت فرد شکل می‌گیرد و می‌تواند هم‌زمان به‌عنوان یک عامل حمایت‌کننده یا مخرب در مواجهه با بحران‌های اجتماعی عمل کند.
ژاپن از سیستم‌های پیشرفته حمایت از خانواده استفاده می‌کند که در آن دولت، مسئولیت حمایت از کودکان و خانواده‌های آسیب‌دیده را بر عهده دارد. این سیستم در قالب برنامه‌های آموزشی و روان‌شناختی برای والدین و کودکان، توانسته است از بروز آسیب‌های اجتماعی در خانواده‌ها جلوگیری کند. ایران نیز می‌تواند از این مدل در ارائه حمایت‌های روان‌شناختی و مشاوره‌ای به خانواده‌ها بهره ببرد، به‌ویژه در مناطقی که مستعد آسیب‌های اجتماعی زیادی هستند، این برنامه‌ها را به‌طور جدی و هدفمند اجرا کند.
مدل‌های پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی: همکاری میان بخش خصوصی و دولتی نقشی کلیدی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ایفا می‌کند، زیرا ترکیب منابع و توانایی‌های این دو بخش می‌تواند زمینه‌ساز اجرای برنامه‌های جامع و پایدار باشد.
نیوزیلند برنامه‌های پیشگیرانه جامعی را به‌ویژه در مقابله با آسیب‌های اجتماعی و فقر با همکاری نهادهای دولتی و غیردولتی به کار گرفته است. مدل‌های پیشگیری در نیوزیلند با استفاده از آموزش‌های اجتماعی، روان‌شناختی و برنامه‌های حمایتی از کودکان و خانواده‌ها، توانسته است میزان آسیب‌های اجتماعی را کاهش دهد؛ بنابراین ایران می‌تواند از همکاری نزدیک بین نهادهای دولتی و خصوصی در اجرای برنامه‌های حمایتی و پیشگیرانه جامع خود استفاده کند. ایجاد یک شبکه همکاری بین وزارت بهداشت، وزارت رفاه، آموزش و پرورش با سازمان‌های غیردولتی و «ان‌جی‌او»ها می‌تواند در کاهش آسیب‌های اجتماعی بسیار مؤثر باشد.
این تجربیات موفق و مدل‌ها می‌توانند در ایران به طور مؤثر اجرا شوند، البته با توجه به ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خاص کشور این راه‌حل‌ها نیازمند بومی‌سازی دقیق و توجه به نیازهای خاص جامعه ایرانی هستند تا به‌درستی به اهداف خود برسند.
در آخر باید گفت که پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و فقر باید در اولویت برنامه‌های اجتماعی قرار گیرد، همان‌طورکه تجربیات کشورهای دیگر نشان می‌دهد با سیاست‌گذاری درست، استفاده از دانش تخصصی و اجرای دقیق و نگهداشت و پایش برنامه‌های اجراشده می‌توان فقر و آسیب‌های اجتماعی را به شکل مؤثری کاهش داد. ایران نیز می‌تواند با بومی‌سازی این مدل‌ها و رفع چالش‌های اجرائی، از تجارب موفق جهانی بهره‌مند شود و برنامه‌های پیشگیرانه‌ای را طراحی کند که نه‌تنها به کاهش فقر و آسیب‌های اجتماعی کمک می‌کند، بلکه امنیت اجتماعی و روانی افراد را در جامعه افزایش می‌دهد.