به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه شهروند، ۱۵ درصد از این مقدار برداشت، اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز یا برداشت از چاه‌های غیرمجاز است که موجب تخلیه حجم قابل‌ملاحظه ذخیره آبخوان‌ها شده و سالانه حدود ۵ میلیارد مترمکعب بر این مقدار افزوده می‌شود. این موضوع به یکی از بحران‌های مهم در حوزه آب در کشور تبدیل شده است. شهروند در سلسله گزارش هایی به بررسی عوامل کاهش منابع زیرزمینی آب و راه های حل این معضل خواهد پرداخت.
منابع آب زیرزمینی در ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب شیرین، همواره نقشی حیاتی در تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعتی کشور ایفا کرده‌اند. اما طی دهه‌های اخیر، به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه و مدیریت نادرست منابع آب، وضعیت این منابع به‌شدت بحرانی شده است. در بسیاری از مناطق ایران، به‌ویژه در مناطق مرکزی و شرقی کشور، سطح آب‌های زیرزمینی به‌طور مستمر کاهش یافته است.
براساس آمار، برخی از دشت‌های کشور با افت چند ده‌متری سطح آب مواجه شده‌اند. به‌عنوان مثال، در دشت مشهد، سطح آب‌های زیرزمینی طی دهه‌های اخیر بیش از ۳۰ متر کاهش یافته است. این کاهش سطح آب منجر به ایجاد پدیده‌های نامطلوبی مانند فرونشست زمین شده است که خود تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های شهری و روستایی محسوب می‌شود.
یک مشکل بحران‌ساز
گرم شدن کره زمین، آب و هوای خشک، خشکسالی، رشد سریع جمعیت کره زمین، کاهش بارش‌های سالانه و توسعه بخش کشاورزی و در پی آن برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، موجب کاهش منابع آبی در کشور شده است. این امر باعث شده تا مقدار آب‌های سطحی پاسخگوی نیازها نباشد و در برخی از استان‌ها حتی به یک بحران جدی تبدیل شود و در نتیجه منجر به افزایش روند پمپاژ آب و به دنبال آن، کاهش سطح آب زیرزمینی و تهی شدن سفره‌ها شود. مسئله کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی مشکلات زیست‌محیطی ازجمله کاهش و خشک شدن آب چاه‌ها و نابودی منابع آب زیرزمینی، پایین آمدن کیفیت آب، از بین رفتن پوشش گیاهی و در نتیجه این مسئله فرسایش خاک و افزایش پتانسیل سیل‌خیزی را به‌دنبال دارد.
برداشت بی‌رویه و چاه‌های غیرمجاز
یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید بحران آب‌های زیرزمینی در ایران، برداشت‌های بی‌رویه و حفر چاه‌های غیرمجاز است. به‌طور تقریبی، بیش از ۳۰۰ هزار چاه غیرمجاز در سراسر کشور وجود دارد که بخش بزرگی از این چاه‌ها بدون هیچ نظارتی در حال برداشت آب هستند. این مسئله به‌ویژه در مناطق کشاورزی که آب عمدتاً برای آبیاری محصولات استفاده می‌شود، شدت بیشتری دارد.
کاهش آب‌های زیرزمینی کیفیت آب را کاهش می‌دهد
با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب نیز دچار افت شده، در برخی مناطق، به‌دلیل ورود آب شور به سفره‌های آب زیرزمینی، مشکل شوری آب به‌وجود آمده که این موضوع باعث کاهش قابلیت استفاده از این منابع شده. همچنین، ورود آلودگی‌های صنعتی و فاضلاب‌ها به منابع آب زیرزمینی، کیفیت این منابع را بیش‌ازپیش به‌خطر انداخته است.
اثرات ناشی از تغییر اقلیم این پدیده در کشور، موجب کاهش ۱۲ درصدی بارش طی ۲۵ سال اخیر و به تبع آن سهم کاهش نفوذ آب به سفره‌های زیرزمینی در حدود ۳ میلیارد مترمکعب در سال بوده است. در این راستا و به‌عنوان آغازی برای مشارکت همه مردم، طرحی به‌عنوان تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی در دهه ۸۰ تدوین و در سال ۱۳۹۴ مورد بازنگری قرار گرفت که هدف آن جلوگیری از اضافه برداشت آبخوان‌ها و جبران کسری آب با آسیب‌شناسی اقدامات گذشته بود. با وجود تمام اقدامات انجام شده، هنوز وضعیت آب زیرزمینی با بحران جدی روبه‌روست.
در اواخر سال ١۴٠٢ با تجزیه و تحلیل داده‌های دریافتی از بخش آب و نصب کنتورهای هوشمند روی تمامی چاه‌های کشاورزی به دسته‌بندی مشترکان به سه گروه مجاز، پرمصرف و بدمصرف اقدام و با ارسال پیامک‌هایی از سال گذشته اطلاع‌رسانی به مشترکان از نحوه مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی در فرایند مدیریت توامان آب و برق انجام شد.
راه‌حلی که می‌تواند کمک‌کننده باشد
بهنام بخشی مدیر روابط آب تهران در گفت‌وگو با «شهروند» به این موضوع اشاره می‌کند که دخالت‌های اجباری انسان و برداشت آب‌های زیرزمینی خصوصا در حوزه کشاورزی اهمیت کنترل و مدیریت آن را بیشتر می‌کنند و یکی از ابزار بسیار مؤثر برای مدیریت برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی از چاه‌ها، کنتورهای هوشمند آب چاه کشاورزی است. نتایج حاصل از مطالعات انجام شده بر تأثیر نصب کنتورهای هوشمند روی چاه‌های آب کشاورزی کشور نشان می‌دهد که به‌علت داشتن قابلیت ثبت اطلاعاتی در میزان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، سبب جلوگیری از سوء مصرف مخفیانه مصرف‌کنندگان با توجه به سهم مصرف سالانه مقرر شده‌اند.
او با اشاره به اینکه امسال هم در تهران در تلاش هستند که مانند تابستان گرمی که پیش سر گذاشتیم با مشکل کمبود آب مواجه نشویم ادامه می‌دهد: هم‌اکنون کنتورهای هوشمند چاه کشاورزی نقش پررنگ‌تری در کنترل و مدیریت بهره‌برداری از منابع آبی دارند که در نهایت می‌تواند قدمی کارآمد در راستای تصمیمات و شیوه‌های مدیریتی صحیح و مناسب از طریق جبران الگوهای نامناسب بهره‌برداری، حفظ منابع آب قابل دسترس، جلوگیری از بیلان آب منفی آبخوان‌های زیرزمینی و دامنگیر شدن شرایط تنش و بحران دائمی کمبود آب باشد.
کنترل مدیریت آب برای نسل آینده
«کنترل مدیریت آب برای نسل آینده» نکته‌ای است که چندی پیش رئیس مؤسسه تحقیقات آب وزارت نیرو نیز به آن اشاره کرده و معتقد است که صیانت از منابع آب زیر زمینی از مباحث بسیار مهم کشور است چرا که امنیت نسل‌های آینده و امنیت شغلی کشاورزان و بهره‌برداران از منابع آب را به‌دنبال دارد.
محمد رضا کاویان‌پور رئیس مؤسسه تحقیقات آب وزارت نیرو بحث صیانت از منابع آب زیر زمینی را یکی از بحث‌های بسیار مهم کشور دانسته چرا که امنیت نسل‌های آینده و امنیت شغلی کشاورزان و بهره‌برداران از منابع آب را به‌دنبال خواهد داشت.او به این موضوع تأکید می‌کند که در سال‌های گذشته عملکردها، عملکردهای مثبتی نبوده چرا که شاهد کاهش تراز منابع زیرزمینی کشور و افزایش تعداد دشت‌های ممنوعه‌ای که برداشت از آنها امکان پذیر نیست، بوده‌ایم. این اتفاق البته نه‌تنها در کشور ایران بلکه در بسیاری از مناطق جهان به‌دلیل کاهش آوردهای آسمانی اتفاق افتاده و گریبانگیر خیلی از کشورها شده است.
کاویان‌پور به این موضوع اشاره کرده که یکی از راهکارهایی که می‌شود حل مشکل را در دست گرفت استفاده از روش پایش منابع است که در این روش استفاده از کنتورهای هوشمند، یعنی کنتورهایی که بتوانند با دقت بالا اندازه‌گیری را انجام بدهند و برداشت‌های ساعتی، لحظه‌ای و روزانه و ماهانه را بتوانند مخابره کنند و در مجموعه سامانه‌هایی که اینها را رصد می‌کنند و ارزیابی کنند مورد توجه قرار بگیرد.
این مقام مسئول با تأکید بر اینکه تاکنون چیزی حدود ۱۸۸ هزار کنتور هوشمند در چاه‌های مختلف کشور نصب شده و از طریق ساختی که بین انرژی و میزان مصرف آب است در مصارف این چاه‌ها نظارت می‌شود و در ادامه با توجه به مدل‌هایی که روی آنها کار شده و دستورالعمل‌هایی که تهیه شده نسبت به آن دسته از مصرف کنندگانی که اضافه برداشت دارند و مصرف سایر مصرف کنندگانی که روی برنامه و پروانه خودشان اقدام می‌کنند تأثیر می‌گذارند.
کاویان‌پور خاطرنشان می‌کند قرار است در کنار استفاده از کنتورهای هوشمند آب و برق موضوع توسعه فناوری در کنتورهای هوشمند حجمی آب هم در دستور کار جدی قرار گرفته و به‌زودی فراخوانی برای شرکت‌های دانش بنیان برای توسعه فناوری برای این حوزه یعنی کنتورهای هوشمند آب هم در دست اقدام است. با وجود این باید به این نکته توجه داشت که با کاهش هدررفت آب و بهبود بهره‌وری، هزینه‌های مرتبط با پمپاژ و مصرف آب نیز کاهش می‌یابد.
این مسئله می‌تواند به صرفه‌جویی در منابع مالی کمک کرده و امکان سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب را فراهم آورد، همچنین کنتورهای هوشمند به‌دلیل ثبت دقیق اطلاعات مصرف آب، شفافیت بیشتری در مدیریت منابع آب ایجاد می‌کنند. این شفافیت می‌تواند به اعتمادسازی بین مردم و نهادهای دولتی کمک کند و مشارکت عمومی را در مدیریت منابع آب افزایش دهد.