آسم یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن در کودکان است که می‌تواند تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی کودک و خانواده‌اش بگذارد. این بیماری به دلیل التهاب مزمن راه‌های هوایی ایجاد می‌شود و باعث تنگی نفس، سرفه، خس‌خس سینه و احساس سنگینی در قفسه سینه می‌شود. آسم ممکن است در هر سنی بروز کند، اما در دوران کودکی، به‌ویژه در سال‌های ابتدایی زندگی، شایع‌تر است. پرستار نقش کلیدی در مراقبت از کودک مبتلا به آسم دارد؛ زیرا نه تنها به درمان و کنترل علائم کمک می‌کند، بلکه آموزش‌های لازم را به خانواده برای پیشگیری از حملات آسمی و مراقبت صحیح از کودک ارائه می‌دهد.

تعریف آسم و علت‌های ایجاد آن
آسم نوعی بیماری مزمن تنفسی است که با التهاب و تنگی متناوب مجاری هوایی مشخص می‌شود. این التهاب باعث می‌شود که مجاری هوایی نسبت به محرک‌های مختلف حساس‌تر شوند و در نتیجه در مواجهه با عوامل تحریک‌کننده، انقباض عضلات اطراف راه‌های هوایی و افزایش ترشح مخاط ایجاد گردد. در نتیجه جریان هوا کاهش یافته و علائمی مانند خس‌خس سینه و تنگی نفس ظاهر می‌شود.

عوامل متعددی در بروز آسم نقش دارند. زمینه ژنتیکی، تماس با آلرژن‌ها، عفونت‌های ویروسی دستگاه تنفسی، آلودگی هوا، دود سیگار، استرس، تغییرات آب و هوایی و حتی فعالیت بدنی می‌توانند باعث بروز یا تشدید علائم آسم شوند. در بسیاری از کودکان، سابقه خانوادگی آلرژی، تب یونجه یا اگزما وجود دارد که نشان‌دهنده زمینه آلرژیک مشترک است.

علائم آسم در کودکان
علائم آسم در کودکان ممکن است در شدت و فراوانی متفاوت باشد. برخی کودکان ممکن است فقط در هنگام سرماخوردگی یا ورزش دچار خس‌خس سینه شوند، در حالی که برخی دیگر علائم دائمی‌تری دارند. از شایع‌ترین نشانه‌های آسم در کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سرفه‌های مکرر، به‌ویژه در شب یا هنگام خنده و گریه

• خس‌خس سینه، که ممکن است هنگام بازدم یا هر دو مرحله تنفس شنیده شود

• احساس سنگینی در قفسه سینه

• تنگی نفس یا نفس‌نفس زدن

• کاهش توانایی در انجام فعالیت‌های روزمره

این علائم ممکن است به‌صورت دوره‌ای ظاهر شوند و سپس برای مدتی از بین بروند. پرستار باید والدین را نسبت به الگوی تکرار علائم آگاه کند تا بتوانند به‌موقع اقدام کنند.

نقش پرستار در مراقبت از کودک مبتلا به آسم
نقش پرستار در مراقبت از کودک آسمی بسیار گسترده و حیاتی است. پرستار نه‌تنها در درمان دارویی مشارکت دارد بلکه آموزش، حمایت روحی و کنترل محیطی را نیز بر عهده می‌گیرد.

در مرحله حاد بیماری، پرستار باید وضعیت تنفسی کودک را ارزیابی کند، به علائم حیاتی توجه داشته باشد و در صورت نیاز، اکسیژن‌درمانی و داروهای تجویز شده را به‌موقع و با دقت انجام دهد. همچنین باید از وضعیت اضطراب کودک و والدین آگاه باشد و با برقراری ارتباط مؤثر، احساس امنیت و آرامش را در آن‌ها تقویت کند.

در مراحل کنترل و پیشگیری، پرستار وظیفه دارد آموزش‌های لازم را در زمینه استفاده صحیح از اسپری‌ها و نبولایزر، شناسایی عوامل محرک، و رعایت اصول تغذیه و فعالیت بدنی مناسب ارائه دهد.

مراقبت‌های پرستاری در مرحله حاد آسم
در زمان بروز حمله آسمی، اولویت اصلی پرستار، حفظ باز بودن راه‌های هوایی و تأمین اکسیژن کافی است. کودک در هنگام حمله ممکن است دچار ترس و اضطراب شدید شود، بنابراین آرامش دادن به او بسیار اهمیت دارد. پرستار باید کودک را در وضعیت نشسته یا نیمه‌نشسته قرار دهد تا عمل تنفس راحت‌تر انجام شود.

ارزیابی دقیق تنفس، تعداد تنفس در دقیقه، رنگ پوست و لب‌ها، استفاده از عضلات فرعی تنفس، و صدای خس‌خس سینه از جمله اقدامات مهم پرستاری در این مرحله است. در صورت تجویز پزشک، داروهای گشادکننده برونش‌ها مانند سالبوتامول از طریق اسپری یا نبولایزر باید به کودک داده شود.

اکسیژن‌درمانی در صورتی انجام می‌شود که اشباع اکسیژن خون پایین باشد. پرستار باید میزان اکسیژن را بر اساس دستور پزشک تنظیم کرده و از بروز هیپراوکسی جلوگیری کند. همچنین باید وضعیت پاسخ کودک به درمان را به‌طور مداوم ارزیابی کرده و در صورت عدم بهبود، موضوع را به پزشک اطلاع دهد.

اهمیت آموزش به خانواده کودک آسمی
آموزش خانواده بخش جدایی‌ناپذیر مراقبت پرستاری از کودک آسمی است. پرستار باید به زبان ساده و قابل فهم، نحوه تشخیص علائم هشداردهنده، اقدامات اولیه در زمان حمله آسمی و روش صحیح مصرف داروها را آموزش دهد.

یکی از مهم‌ترین بخش‌های آموزش، آشنایی با عوامل محرک آسم است. والدین باید بدانند که تماس کودک با گردوغبار، دود سیگار، بوی تند مواد شوینده، آلودگی هوا، پرز حیوانات خانگی و برخی مواد غذایی ممکن است موجب تشدید علائم شود.

پرستار می‌تواند به خانواده توصیه کند که خانه را به‌صورت منظم تمیز کنند، از فرش‌های پرزدار و وسایل گردوغبارگیر کمتر استفاده نمایند، و در فصل‌هایی که آلرژن‌های محیطی مانند گرده گیاهان زیاد است، پنجره‌ها را بسته نگه دارند.

همچنین آموزش صحیح در مورد استفاده از اسپری‌های استنشاقی بسیار مهم است. بسیاری از والدین و حتی کودکان، روش درست استفاده از اسپری را نمی‌دانند و در نتیجه دارو به میزان کافی به مجاری هوایی نمی‌رسد. پرستار باید به‌صورت عملی روش صحیح استفاده از اسپری با اسپِیسر را نشان دهد و از درک کامل کودک و والدین اطمینان حاصل کند.

جنبه‌های روانی مراقبت از کودک مبتلا به آسم
کودک مبتلا به آسم ممکن است به دلیل محدودیت در فعالیت‌های روزمره، احساس متفاوت بودن از همسالان خود داشته باشد. این احساس می‌تواند موجب اضطراب، خشم یا گوشه‌گیری شود. نقش پرستار در اینجا حمایت روانی از کودک و خانواده است.

پرستار باید با کودک به زبانی محبت‌آمیز صحبت کند، او را به ابراز احساسات تشویق نماید و به والدین آموزش دهد که از مقایسه کودک با دیگران خودداری کنند. همچنین باید آن‌ها را تشویق کند که کودک را در فعالیت‌های اجتماعی و بازی‌ها مشارکت دهند تا اعتمادبه‌نفس او تقویت شود.

استرس و اضطراب خود می‌توانند محرک حملات آسمی باشند. بنابراین، آموزش روش‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق، گوش دادن به موسیقی آرام و ایجاد محیطی بدون تنش در خانه از اهمیت زیادی برخوردار است.

رژیم غذایی و فعالیت بدنی در کودکان آسمی
تغذیه سالم نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی و کنترل التهاب دارد. پرستار باید به خانواده‌ها توصیه کند که رژیم غذایی کودک شامل میوه‌ها و سبزی‌های تازه، غلات کامل، پروتئین‌های کم‌چرب و مایعات کافی باشد. از غذاهای فرآوری‌شده و حاوی مواد نگهدارنده باید تا حد امکان پرهیز شود.

در برخی کودکان، آلرژی غذایی ممکن است باعث تشدید علائم شود. پرستار باید والدین را به ثبت واکنش‌های احتمالی کودک به مواد غذایی مختلف تشویق کند تا در صورت نیاز، رژیم غذایی مناسبی تحت نظر پزشک تنظیم شود.

فعالیت بدنی سبک و منظم، مانند شنا یا پیاده‌روی، برای کودکان آسمی مفید است؛ زیرا باعث تقویت عملکرد تنفسی می‌شود. با این حال، فعالیت شدید بدون آمادگی می‌تواند باعث حمله آسمی شود. پرستار باید خانواده را راهنمایی کند که قبل از ورزش، از داروهای پیشگیرانه طبق دستور پزشک استفاده کنند و در صورت بروز علائم، فعالیت را متوقف نمایند.

پیشگیری از حملات آسمی
پیشگیری مهم‌ترین بخش مراقبت از کودک آسمی است. پرستار باید والدین را در جهت شناسایی و کنترل عوامل محرک یاری کند. استفاده از دستگاه‌های تصفیه هوا، اجتناب از تماس با دود سیگار، تمیز نگه‌داشتن محیط منزل، و رعایت بهداشت فردی از راهکارهای اصلی پیشگیری هستند.

همچنین باید به والدین یادآوری شود که مصرف داروها باید منظم و طبق برنامه پزشک باشد، حتی در زمان‌هایی که کودک بدون علامت است. قطع ناگهانی دارو ممکن است باعث بازگشت علائم و حمله‌های شدیدتر شود.

پرستار باید اهمیت مراجعه منظم به پزشک و انجام ارزیابی‌های دوره‌ای را برای والدین توضیح دهد تا وضعیت کنترل بیماری بررسی و در صورت نیاز، دوز دارو تنظیم شود.

نقش پرستار در آموزش استفاده از برنامه اقدام آسم
بسیاری از پزشکان برای بیماران آسمی، برنامه‌ای به نام «برنامه اقدام آسم» تهیه می‌کنند که شامل دستورالعمل‌های مشخص برای شرایط مختلف است. پرستار باید والدین را در درک و اجرای این برنامه یاری دهد. این برنامه معمولاً شامل سه بخش است: وضعیت کنترل، وضعیت هشدار و وضعیت خطر.

پرستار باید توضیح دهد که در هر وضعیت چه علائمی باید مورد توجه قرار گیرد و چه اقداماتی باید انجام شود. برای مثال، در مرحله هشدار، افزایش دفعات سرفه و خس‌خس ممکن است نیاز به استفاده بیشتر از اسپری گشادکننده داشته باشد. در مرحله خطر، اگر کودک دچار تنگی نفس شدید شود یا رنگ لب‌ها کبود گردد، باید بلافاصله به اورژانس مراجعه شود.

پیگیری و مراقبت در منزل
پرستار می‌تواند نقش فعالی در پیگیری وضعیت کودک در منزل داشته باشد. بازدیدهای دوره‌ای پرستاری به والدین کمک می‌کند تا از نحوه درست مراقبت مطمئن شوند و در صورت بروز مشکل، به‌موقع راهنمایی دریافت کنند.

در این بازدیدها، پرستار می‌تواند نحوه مصرف دارو، شرایط محیطی خانه، رعایت بهداشت و کنترل عوامل آلرژی‌زا را بررسی کند. همچنین آموزش مجدد به کودک و والدین درباره علائم هشداردهنده و اقدامات اولیه ضروری است.

پرستار باید ارتباط صمیمانه‌ای با خانواده برقرار کند تا بتواند در شرایط بحرانی حمایت عاطفی و راهنمایی لازم را ارائه دهد.

نتیجه‌گیری
آسم در کودکان یکی از بیماری‌های شایع ولی قابل کنترل است. مراقبت پرستاری نقش محوری در بهبود کیفیت زندگی کودک، کاهش حملات آسمی و ارتقای سلامت خانواده دارد. پرستار با ارائه آموزش‌های صحیح، حمایت روانی، پایش وضعیت جسمی و همکاری با تیم درمان، می‌تواند از بروز بسیاری از عوارض جلوگیری کند.

آگاهی، همکاری و مراقبت مداوم سه ستون اصلی مدیریت موفق آسم در کودکان هستند. با آموزش والدین، تقویت روحیه کودک و توجه به نیازهای جسمی و روانی او، می‌توان به کودک آسمی کمک کرد تا زندگی سالم، فعال و شادابی داشته باشد.