دیالیز یکی از روش‌های نجات‌بخش در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه است. وقتی کلیه‌ها دیگر قادر به تصفیه خون از مواد زائد و تنظیم تعادل آب و الکترولیت‌ها نیستند، دیالیز جایگزینی برای انجام این وظایف حیاتی می‌شود.
اما بیماران دیالیزی، علاوه بر مشکلات مربوط به عملکرد کلیه، اغلب با عارضه‌ای مزمن و آزاردهنده به نام کم‌خونی (آنمی) نیز دست‌وپنجه نرم می‌کنند.

کم‌خونی در این بیماران نه‌تنها بر کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند خطر مرگ‌ومیر را هم افزایش دهد. بیمار احساس خستگی، ضعف، سرگیجه و تنگی نفس دارد و ممکن است فعالیت‌های روزمره برایش دشوار شود.

در این مقاله به زبان ساده و در عین حال علمی، به بررسی علل، علائم، تشخیص، درمان و راه‌های پیشگیری از کم‌خونی در بیماران دیالیزی می‌پردازیم.

تعریف کم‌خونی

کم‌خونی به معنی کاهش غیرطبیعی تعداد گلبول‌های قرمز یا کاهش مقدار هموگلوبین در خون است.
هموگلوبین پروتئینی است که در داخل گلبول‌های قرمز قرار دارد و وظیفه‌ی انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌های بدن را بر عهده دارد.

وقتی مقدار هموگلوبین کم شود، اکسیژن کافی به بافت‌ها نمی‌رسد و فرد دچار علائمی مانند خستگی، بی‌حالی، رنگ‌پریدگی و تنگی نفس می‌شود.

به طور کلی:

• در مردان: کم‌خونی زمانی است که هموگلوبین کمتر از ۱۳ گرم در دسی‌لیتر باشد.

• در زنان: وقتی کمتر از ۱۲ گرم در دسی‌لیتر باشد.

در بیماران دچار نارسایی مزمن کلیه، چند عامل همزمان باعث بروز کم‌خونی می‌شود. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

کاهش تولید اریتروپویتین (EPO)

در بدن سالم، کلیه‌ها هورمونی به نام اری‌تروپویتین ترشح می‌کنند که مغز استخوان را تحریک می‌کند تا گلبول قرمز بسازد.
وقتی کلیه‌ها آسیب می‌بینند (به‌ویژه در مرحلهٔ نارسایی کامل)، تولید این هورمون کاهش می‌یابد. در نتیجه، مغز استخوان گلبول قرمز کافی تولید نمی‌کند و کم‌خونی ایجاد می‌شود.

این عامل اصلی‌ترین علت کم‌خونی در بیماران دیالیزی است.

کاهش طول عمر گلبول‌های قرمز

در بیماران اورمیک (یعنی کسانی که مواد سمی در خونشان به دلیل نارسایی کلیه جمع شده)، گلبول‌های قرمز زودتر از حد معمول تخریب می‌شوند.
طول عمر طبیعی گلبول قرمز حدود ۱۲۰ روز است، اما در این بیماران ممکن است به ۶۰ تا ۸۰ روز کاهش یابد.

کمبود آهن

آهن ماده‌ای ضروری برای ساخت هموگلوبین است. در بیماران دیالیزی، کمبود آهن به دلایل زیر شایع است:

• از دست دادن خون در حین دیالیز

• نمونه‌گیری‌های مکرر برای آزمایش

• کاهش جذب آهن از دستگاه گوارش

• تغذیهٔ ناکافی

کمبود ویتامین‌های B12 و فولیک‌اسید

این دو ویتامین برای تقسیم سلولی و ساخت گلبول قرمز ضروری‌اند. در بیماران کلیوی، به دلیل رژیم غذایی محدود و کاهش جذب، ممکن است کمبود این ویتامین‌ها رخ دهد.

 التهاب مزمن

بدن بیماران دیالیزی در یک وضعیت التهابی مزمن قرار دارد. التهاب باعث افزایش تولید موادی به نام «سیتوکین‌ها» می‌شود که جلوی آزاد شدن آهن از ذخایر بدن و پاسخ مغز استخوان به اریتروپویتین را می‌گیرند.

این نوع کم‌خونی را کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن (Anemia of Chronic Disease) نیز می‌نامند.

 از دست دادن خون در حین دیالیز

در هر جلسه دیالیز مقداری خون در فیلتر و لوله‌ها باقی می‌ماند. اگرچه مقدار آن کم است، ولی در طول زمان می‌تواند به از دست رفتن قابل‌توجه آهن و گلبول قرمز منجر شود.

علائم کم‌خونی در بیماران دیالیزی ممکن است به تدریج بروز کند و در ابتدا با علائم نارسایی کلیه اشتباه گرفته شود. مهم‌ترین علائم عبارتند از:

• احساس خستگی و ضعف مداوم

• کاهش توانایی انجام کارهای روزانه

• رنگ‌پریدگی پوست و مخاط‌ها

• تنگی نفس هنگام فعالیت

• سرگیجه یا سردرد

• تپش قلب

• کاهش تمرکز و حافظه

• بی‌خوابی یا خواب زیاد

• در موارد شدید: درد قفسه سینه، احساس سنگینی در پاها، یا نارسایی قلبی

در کودکان دیالیزی، کم‌خونی می‌تواند باعث کندی رشد و اختلال در یادگیری شود.

پیامدهای کم‌خونی در بیماران دیالیزی

کم‌خونی فقط یک علامت آزاردهنده نیست؛ بلکه پیامدهای مهمی برای بدن دارد:

افزایش خطر بیماری‌های قلبی–عروقی
وقتی خون اکسیژن کافی ندارد، قلب باید سریع‌تر و قوی‌تر کار کند تا نیاز بافت‌ها را برآورده کند. این کار اضافه باعث بزرگی قلب (هیپرتروفی) و در نهایت نارسایی قلبی می‌شود.

کاهش کیفیت زندگی
بیماران دچار خستگی، افسردگی و کاهش میل به فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی می‌شوند.

افزایش نیاز به بستری در بیمارستان
کم‌خونی درمان‌نشده می‌تواند باعث ضعف عمومی و افزایش عفونت‌ها شود.

افزایش مرگ‌ومیر
مطالعات نشان داده‌اند که شدت کم‌خونی با افزایش خطر مرگ در بیماران دیالیزی ارتباط مستقیم دارد.

تشخیص کم‌خونی در بیماران دیالیزی

تشخیص بر اساس آزمایش خون است. مهم‌ترین شاخص‌ها عبارتند از:

• هموگلوبین (Hb): میزان کلی کم‌خونی را نشان می‌دهد.

• هماتوکریت (Hct): درصد حجم گلبول‌های قرمز نسبت به کل خون.

• فریتین (Ferritin): مقدار ذخیره آهن در بدن.

• TSAT (Transferrin Saturation): نشان‌دهنده میزان آهن قابل استفاده است.

• سطح ویتامین B12 و فولیک‌اسید

• آزمایش عملکرد کلیه (BUN، کراتینین)

معمولاً پزشک متخصص کلیه (نفرولوژیست) در هر چند ماه یک بار این آزمایش‌ها را بررسی می‌کند تا وضعیت کم‌خونی بیمار را ارزیابی کند.

درمان کم‌خونی در بیماران دیالیزی

درمان بستگی به علت کم‌خونی دارد، ولی معمولاً شامل ترکیبی از چند روش است:

 درمان با اریتروپویتین مصنوعی (ESA)

این داروها نسخه مصنوعی از هورمون اریتروپویتین هستند.
داروهای متداول شامل:

این داروها به‌صورت تزریق زیرجلدی یا داخل وریدی در زمان دیالیز تجویز می‌شوند و باعث تحریک مغز استخوان برای ساخت گلبول قرمز می‌گردند.
هدف، رساندن سطح هموگلوبین به حدود ۱۰ تا ۱۱.۵ گرم در دسی‌لیتر است (نه بالاتر، چون افزایش بیش‌ازحد هموگلوبین می‌تواند خطر لخته شدن خون و سکته را بالا ببرد).

 مکمل آهن

برای آنکه درمان با اریتروپویتین مؤثر باشد، بدن باید آهن کافی داشته باشد.
اگر ذخیره آهن کم باشد، تزریق آهن ضروری است.

انواع آهن:

• آهن خوراکی: مثل فروس‌سولفات، ولی جذب آن در بیماران کلیوی پایین است.

• آهن تزریقی (داخل وریدی): مثل آهن‌ساکاروز (Venofer)، فرراژین، یا کاربوکسی‌مالتوز. این روش مؤثرتر و سریع‌تر است.

 مکمل ویتامین‌ها

در بیماران دیالیزی، مصرف ویتامین B12 و اسید فولیک معمولاً توصیه می‌شود تا تولید گلبول‌های قرمز بهتر انجام شود.

 کنترل التهاب و عفونت

چون التهاب مانع پاسخ بدن به درمان می‌شود، کنترل عفونت‌ها و رعایت بهداشت محل دیالیز بسیار مهم است.

 اصلاح تغذیه

رژیم غذایی بیماران دیالیزی باید شامل مقدار کافی پروتئین باکیفیت، آهن، و ویتامین‌ها باشد.
البته مصرف زیاد مواد غذایی دارای پتاسیم یا فسفر باید محدود شود، زیرا کلیه قادر به دفع آن‌ها نیست.

نمونه غذاهای مفید:

• گوشت قرمز کم‌چرب، مرغ، ماهی

• زرده تخم‌مرغ (در حد مجاز)

• نان‌های سبوس‌دار (اگر سطح فسفر کنترل شده باشد)

• سبزی‌های پخته کم‌پتاسیم مانند کدو، هویج و گل‌کلم

 تزریق خون (در موارد خاص)

اگر کم‌خونی شدید و علائم حیاتی تهدیدکننده باشند، تزریق خون انجام می‌شود.
اما این روش به‌ندرت استفاده می‌شود، چون ممکن است باعث افزایش خطر واکنش‌های ایمنی و سختی در پیوند کلیه شود.

عوارض درمان کم‌خونی

درمان با اریتروپویتین و آهن اگر بدون نظارت انجام شود، ممکن است عوارضی داشته باشد:

• فشار خون بالا (به‌خصوص در شروع درمان با ESA)

• سردرد یا درد استخوانی

• لخته شدن خون در فیلتر دیالیز یا عروق

• افزایش سطح آهن بیش از حد (هموکروماتوز) در صورت تزریق بی‌رویه آهن

بنابراین پایش مداوم سطح هموگلوبین و فریتین بسیار ضروری است.

نقش پرستاران و تیم دیالیز

پرستاران نقش کلیدی در پیشگیری و کنترل کم‌خونی دارند. وظایف آنان شامل:

• کنترل منظم فشار خون و علائم حیاتی

• بررسی رنگ پوست و علائم خستگی

• اطمینان از تزریق درست داروها (EPO و آهن)

• آموزش به بیمار درباره تغذیه و اهمیت پیگیری آزمایش‌ها

• ثبت دقیق نتایج آزمایش و میزان داروها

توصیه‌های مهم برای بیماران دیالیزی

 هیچ دارویی را خودسرانه قطع یا شروع نکنید.
حتی مکمل‌های آهن باید طبق نظر پزشک مصرف شوند.

 رژیم غذایی توصیه‌شده را رعایت کنید.
تغذیهٔ درست به اثربخشی داروها کمک می‌کند.

 در جلسات دیالیز منظم شرکت کنید.
وقفه در جلسات، باعث تجمع سموم و تشدید کم‌خونی می‌شود.

 به علائم هشداردهنده توجه کنید:
اگر خستگی، تنگی نفس، یا سرگیجه بیشتر از قبل شد، به پرستار یا پزشک اطلاع دهید.

 از مصرف سیگار و الکل خودداری کنید.
این مواد تولید گلبول قرمز را مختل می‌کنند.

آزمایش‌های منظم انجام دهید.
پزشک بر اساس نتایج، دوز داروها را تنظیم می‌کند.

پژوهش‌های جدید در درمان کم‌خونی دیالیزی

در سال‌های اخیر داروهای جدیدی معرفی شده‌اند که بدون تزریق و به‌صورت قرص عمل می‌کنند.
این داروها مهارکننده‌های HIF (Hypoxia-Inducible Factor) نام دارند و با تحریک طبیعی بدن برای تولید اریتروپویتین، باعث ساخت گلبول قرمز می‌شوند.

از جمله این داروها می‌توان به روکسادوستات (Roxadustat) اشاره کرد که در برخی کشورها برای بیماران دیالیزی تأیید شده است.
مزیت آن، راحتی مصرف و احتمال کمتر افزایش فشار خون نسبت به ESA است.
البته هنوز تحقیقات در مورد ایمنی بلندمدت آن ادامه دارد.

پیشگیری از کم‌خونی در بیماران دیالیزی

اگرچه بسیاری از بیماران دیر یا زود دچار درجاتی از کم‌خونی می‌شوند، اما با رعایت نکات زیر می‌توان شدت آن را کاهش داد:

• شروع زودهنگام درمان اریتروپویتین قبل از افت شدید هموگلوبین

• بررسی منظم سطح آهن و مکمل‌دادن در زمان مناسب

• درمان سریع عفونت‌ها و التهابات

• پرهیز از خون‌گیری‌های غیرضروری

• استفاده از فیلترهای دیالیز با تلفات خونی کمتر

• تغذیه‌ی مناسب و پرانرژی

جنبه‌های روانی و اجتماعی

کم‌خونی طولانی‌مدت باعث خستگی مزمن، افسردگی، و کاهش امید به زندگی می‌شود.
حمایت روحی از بیماران دیالیزی بسیار اهمیت دارد. حضور خانواده، گروه‌های حمایتی، و مشاوره‌های روانشناسی می‌تواند تأثیر زیادی در بهبود کیفیت زندگی آنان داشته باشد.

همچنین آگاهی بیماران از بیماری خود و نقش درمان، باعث همکاری بهتر با تیم پزشکی می‌شود.

نتیجه‌گیری

کم‌خونی یکی از شایع‌ترین و مهم‌ترین عوارض در بیماران دیالیزی است که بیشتر به دلیل کاهش تولید هورمون اریتروپویتین و کمبود آهن رخ می‌دهد.
درمان به‌موقع و دقیق با داروهای تحریک‌کننده خون‌سازی و مکمل‌های آهن، می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به‌طور چشمگیری بهبود بخشد و خطر مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی را کاهش دهد.

کلید موفقیت در کنترل کم‌خونی، همکاری نزدیک میان بیمار، پزشک و تیم دیالیز است.
رعایت توصیه‌های تغذیه‌ای، مصرف منظم داروها، و انجام آزمایش‌های دوره‌ای از اصول بنیادین در مدیریت این عارضه هستند.

در نهایت، هدف از درمان نه‌فقط بالا بردن هموگلوبین، بلکه بازگرداندن انرژی، نشاط و توانایی زندگی روزمره به بیمار است.