سرطان یکی از شایع‌ترین بیماری‌های قرن حاضر است که نه‌تنها بر سلول‌های سرطانی و اندام درگیر اثر می‌گذارد، بلکه کل بدن را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. یکی از مشکلات مهم و نسبتاً شایع در بیماران مبتلا به سرطان، کم‌خونی (آنمی) است. کم‌خونی در بیماران سرطانی می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد و نقش قابل‌توجهی در کیفیت زندگی، پاسخ به درمان و حتی پیش‌آگهی بیماران دارد.

درک درست از کم‌خونی در این بیماران، به پزشکان، پرستاران، بیماران و خانواده‌ها کمک می‌کند تا بهتر بتوانند با عوارض آن مقابله کنند و راهکارهای مؤثرتری برای درمان و پیشگیری از آن به کار ببرند.

کم‌خونی وضعیتی است که در آن، تعداد گلبول‌های قرمز خون یا میزان هموگلوبین کمتر از حد طبیعی است. هموگلوبین پروتئینی درون گلبول‌های قرمز است که وظیفه‌ی انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌های بدن را برعهده دارد.

وقتی هموگلوبین کاهش می‌یابد، اکسیژن‌رسانی به سلول‌ها ناکافی می‌شود و در نتیجه، بدن دچار علائمی مانند خستگی، رنگ‌پریدگی، ضعف، تنگی نفس و سرگیجه می‌شود.

در بیماران سرطانی، این وضعیت می‌تواند شدیدتر باشد، زیرا بدن آنها علاوه بر بیماری زمینه‌ای، درگیر درمان‌های سنگینی مانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی نیز هست.

تحقیقات نشان داده‌اند که حدود ۴۰ تا ۸۰ درصد بیماران مبتلا به سرطان در طول مسیر بیماری خود دچار درجاتی از کم‌خونی می‌شوند. شدت کم‌خونی بسته به نوع سرطان، مرحله‌ی بیماری، روش درمان و وضعیت تغذیه‌ای بیمار متفاوت است.

به‌طور معمول، سرطان‌های زیر بیشترین ارتباط را با کم‌خونی دارند:

• سرطان‌های دستگاه گوارش (مانند معده و کولون)

• سرطان‌های خونی (لوسمی‌ها، لنفوم‌ها، میلوم مولتیپل)

• سرطان‌های کلیه

• سرطان‌های زنان (به‌ویژه رحم و تخمدان)

کم‌خونی در بیماران سرطانی چندعاملی است، یعنی معمولاً چند دلیل هم‌زمان در بروز آن نقش دارند. در ادامه، مهم‌ترین علل آن بررسی می‌شود:

 اثر مستقیم سرطان بر مغز استخوان

مغز استخوان محل تولید سلول‌های خونی است. برخی سرطان‌ها مانند لوسمی، لنفوم یا متاستازهای استخوانی، مستقیماً مغز استخوان را درگیر می‌کنند و در نتیجه، تولید گلبول‌های قرمز کاهش می‌یابد.

 شیمی‌درمانی و پرتودرمانی

داروهای شیمی‌درمانی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی طراحی شده‌اند، اما چون سلول‌های مغز استخوان نیز سریع تقسیم می‌شوند، این داروها می‌توانند تولید گلبول‌های قرمز را هم کاهش دهند.
پرتودرمانی (رادیوتراپی) نیز در صورتی که نواحی استخوانی درگیر را تحت‌تأثیر قرار دهد، همین اثر را دارد.

خون‌ریزی‌های مزمن

برخی سرطان‌ها، به‌ویژه سرطان‌های دستگاه گوارش، رحم یا مثانه، می‌توانند باعث خون‌ریزی‌های مخفی یا آشکار شوند. در نتیجه، بدن به‌تدریج دچار فقر آهن و کم‌خونی می‌شود.

 کاهش دریافت یا جذب مواد مغذی

بیماران سرطانی معمولاً اشتهای کمی دارند و به علت تهوع، استفراغ یا زخم‌های گوارشی ناشی از درمان، مواد مغذی کافی دریافت نمی‌کنند.
از طرفی، جذب آهن، ویتامین B12 و اسیدفولیک نیز در بدن آنها کاهش می‌یابد که هر سه برای ساخت گلبول‌های قرمز ضروری هستند.

 التهاب مزمن

بدن بیماران سرطانی اغلب در وضعیت التهابی قرار دارد. در چنین شرایطی، کبد ماده‌ای به نام هِپسیدین (Hepcidin) ترشح می‌کند که مانع آزاد شدن آهن از ذخایر بدن و جذب آن از روده می‌شود.
این حالت به نام کم‌خونی بیماری مزمن شناخته می‌شود و در بسیاری از سرطان‌ها دیده می‌شود.

 نارسایی کلیوی

در برخی بیماران سرطانی (مثلاً در سرطان کلیه یا به‌دلیل آسیب دارویی)، عملکرد کلیه کاهش می‌یابد.
کلیه‌ها هورمونی به نام اریتروپویتین (EPO) ترشح می‌کنند که تولید گلبول‌های قرمز را تحریک می‌کند. کاهش این هورمون موجب کم‌خونی می‌شود.

علائم و نشانه‌های کم‌خونی در بیماران سرطانی

علائم کم‌خونی در این بیماران گاه تدریجی و پنهان است و ممکن است با عوارض خود سرطان اشتباه گرفته شود. با این حال، شایع‌ترین علائم عبارت‌اند از:

• خستگی و ضعف مفرط

• رنگ‌پریدگی پوست و مخاط‌ها

• سرگیجه یا احساس سبکی سر

• تنگی نفس به‌ویژه هنگام فعالیت

• تپش قلب یا افزایش ضربان قلب

• سردی دست و پاها

• سردرد و تمرکز ضعیف

• بی‌خوابی یا بی‌قراری

در موارد شدید، ممکن است بیمار نیاز به بستری و دریافت خون پیدا کند.

تأثیر کم‌خونی بر بیماران سرطانی

کم‌خونی فقط یک علامت ساده نیست، بلکه می‌تواند پیامدهای جدی در سیر بیماری و کیفیت زندگی بیمار داشته باشد:

کاهش تحمل درمان:
بیماران کم‌خون معمولاً انرژی و توان کافی برای ادامه‌ی شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی را ندارند.

افزایش خطر عفونت و بستری:
کم‌خونی می‌تواند همراه با کاهش سایر سلول‌های خونی باشد و بیمار را مستعد عفونت یا خون‌ریزی کند.

تأثیر منفی بر عملکرد قلب و ریه:
در صورت کمبود اکسیژن‌رسانی، قلب باید سخت‌تر کار کند که در بیماران مسن یا دارای بیماری قلبی، خطرناک است.

کاهش کیفیت زندگی:
احساس ضعف، خستگی و افسردگی باعث می‌شود بیماران انگیزه‌ی کمتری برای ادامه‌ی درمان یا فعالیت‌های روزمره داشته باشند.

کاهش پاسخ به درمان سرطان:
برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که اکسیژن‌رسانی ناکافی به بافت‌ها می‌تواند اثربخشی پرتودرمانی را کاهش دهد، زیرا سلول‌های سرطانی در محیط‌های کم‌اکسیژن مقاوم‌تر می‌شوند.

تشخیص کم‌خونی در بیماران سرطانی

پزشک معمولاً با مشاهده‌ی علائم، آزمایش خون کامل (CBC) را درخواست می‌کند.
در این آزمایش، شاخص‌های زیر بررسی می‌شوند:

• هموگلوبین (Hb): مقدار طبیعی در مردان ۱۳ تا ۱۷ و در زنان ۱۲ تا ۱۵ گرم در دسی‌لیتر است.

• هماتوکریت (Hct): درصد حجمی گلبول‌های قرمز در خون.

• تعداد گلبول‌های قرمز (RBC count)

• شاخص‌های RBC مانند MCV و MCH: برای تشخیص نوع کم‌خونی (فقر آهن، مگالوبلاستیک، مزمن و غیره).

در صورت لزوم، آزمایش‌های تکمیلی مانند بررسی سطح آهن، فریتین، ویتامین B12، اسیدفولیک، عملکرد کلیه و مغز استخوان انجام می‌شود.

درمان کم‌خونی در بیماران سرطانی

درمان این نوع کم‌خونی بسته به علت و شدت آن متفاوت است. هدف اصلی، افزایش هموگلوبین، بهبود علائم و فراهم کردن شرایط مناسب برای ادامه‌ی درمان سرطان است.

 درمان علت زمینه‌ای

اگر علت کم‌خونی، مثلاً خون‌ریزی یا کمبود تغذیه‌ای باشد، ابتدا باید آن مشکل برطرف شود. در صورت وجود زخم معده، خون‌ریزی رحم یا مشکلات جذب، درمان اختصاصی انجام می‌شود.

 تزریق خون (انتقال خون)

در کم‌خونی شدید یا علائم حاد، انتقال خون (معمولاً گلبول قرمز فشرده) سریع‌ترین راه افزایش هموگلوبین است.
با این حال، این روش موقتی است و ممکن است عوارضی مانند واکنش‌های آلرژیک یا افزایش خطر عفونت ایجاد کند، بنابراین فقط در موارد ضروری استفاده می‌شود.

 مصرف داروهای محرک مغز استخوان

داروهایی مانند اریتروپویتین (EPO) یا داربپوئتین آلفا (Darbepoetin alfa) باعث تحریک مغز استخوان برای تولید گلبول‌های قرمز می‌شوند.
این داروها معمولاً در بیمارانی که کم‌خونی ناشی از شیمی‌درمانی دارند و هموگلوبینشان پایین است تجویز می‌شوند.

نکته: مصرف این داروها باید با دقت و زیر نظر پزشک باشد، زیرا افزایش بیش از حد هموگلوبین می‌تواند خطر لخته‌ی خونی را بالا ببرد.

 مکمل‌های غذایی و ویتامینی

در بیماران با کمبود آهن، اسیدفولیک یا ویتامین B12، مصرف مکمل‌ها (خوراکی یا تزریقی) بسیار مفید است.
اما در بیماران سرطانی باید ابتدا علت کمبود مشخص شود، زیرا در برخی موارد جذب آهن از راه خوراکی ضعیف است.

 بهبود تغذیه

تغذیه‌ی مناسب نقش مهمی در پیشگیری و درمان کم‌خونی دارد.
مواد غذایی مفید شامل موارد زیر هستند:

• گوشت قرمز، جگر و ماهی (منبع آهن هم‌دار)

• حبوبات، سبزیجات برگ‌سبز، غلات کامل (منبع آهن غیرهم‌دار)

• مرکبات و میوه‌های تازه (افزایش جذب آهن)

• لبنیات، تخم‌مرغ و مکمل‌های ویتامین B12 و فولیک اسید

همچنین باید از مصرف زیاد چای و قهوه بلافاصله بعد از غذا پرهیز کرد، زیرا جذب آهن را کاهش می‌دهد.

 درمان‌های جدید و حمایتی

در سال‌های اخیر، روش‌هایی مانند استفاده از داروهای ضد التهاب برای کاهش سطح هپسیدین و بهبود استفاده از آهن، و همچنین درمان‌های هدفمند برای بازسازی مغز استخوان مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
هرچند هنوز در مراحل پژوهشی‌اند، نتایج اولیه امیدبخش هستند.

مراقبت و حمایت از بیماران کم‌خون سرطانی

در کنار درمان‌های دارویی، حمایت روانی و جسمی از بیماران اهمیت فراوان دارد.
چند نکته‌ی کاربردی:

• استراحت کافی: بیماران باید بین فعالیت و استراحت تعادل برقرار کنند.

• فعالیت بدنی سبک: ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی کوتاه یا یوگا می‌تواند گردش خون را بهبود دهد.

• کنترل عفونت‌ها: چون سیستم ایمنی ضعیف است، باید از تماس با افراد بیمار پرهیز کرد.

• پایش منظم آزمایش خون: برای ارزیابی پاسخ به درمان و پیشگیری از کم‌خونی شدید.

• حمایت خانوادگی: حضور خانواده و حمایت عاطفی به بهبود روحیه و کیفیت زندگی کمک زیادی می‌کند.

پیشگیری از کم‌خونی در بیماران سرطانی

پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. در بیماران سرطانی، اقدامات زیر می‌تواند خطر بروز کم‌خونی را کاهش دهد:

شروع درمان تغذیه‌ای از ابتدای بیماری
مشاوره با کارشناس تغذیه و دریافت مکمل‌های لازم در مراحل اولیه‌ی درمان سرطان اهمیت دارد.

پایش منظم سطح هموگلوبین
انجام آزمایش‌های دوره‌ای برای تشخیص زودهنگام کم‌خونی ضروری است.

درمان سریع خون‌ریزی‌های کوچک
حتی خون‌ریزی‌های خفیف (مثلاً از لثه یا دستگاه گوارش) باید جدی گرفته شود.

اجتناب از داروهای مضر برای خون
مصرف بی‌رویه‌ی داروهایی مانند NSAIDها (مسکن‌های ضدالتهاب) می‌تواند باعث خون‌ریزی گوارشی شود.

پشتیبانی روانی و جسمی بیمار
کاهش استرس، تغذیه‌ی خوب و خواب کافی به بهبود سیستم ایمنی و خونسازی کمک می‌کند.

چشم‌انداز آینده در درمان کم‌خونی سرطانی

در سال‌های اخیر، توجه به درمان‌های شخصی‌سازی‌شده افزایش یافته است.
پژوهش‌ها در زمینه‌ی ژنتیک خونسازی، داروهای ضد هپسیدین، و سلول‌های بنیادی در حال پیشرفت‌اند.

همچنین، استفاده از آهن تزریقی نسل جدید با عوارض کمتر و جذب بهتر، باعث شده درمان بیماران سرطانی ساده‌تر شود.
هدف نهایی، افزایش طول عمر و کیفیت زندگی بیماران با کمترین عارضه است.

جمع‌بندی

کم‌خونی یکی از مشکلات شایع و مهم در بیماران مبتلا به سرطان است که می‌تواند تأثیر عمیقی بر وضعیت عمومی، کیفیت زندگی و روند درمان آنها بگذارد.
علت‌های این کم‌خونی متنوع‌اند؛ از آسیب مستقیم به مغز استخوان گرفته تا فقر تغذیه‌ای و عوارض درمان‌های ضد سرطان.

تشخیص زودهنگام، درمان مناسب و مراقبت تغذیه‌ای و روانی از بیماران، کلید مدیریت موفق این مشکل است.
پیشرفت‌های پزشکی در زمینه‌ی داروهای جدید و درمان‌های حمایتی امیدهای تازه‌ای برای کنترل کم‌خونی در بیماران سرطانی فراهم کرده است.