چاقی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سلامت عمومی قرن ۲۱ شناخته می‌شود. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، از سال ۱۹۷۵ تاکنون میزان چاقی در جهان بیش از سه برابر شده است و هم‌اکنون بیش از ۶۵۰ میلیون نفر در سراسر دنیا دچار چاقی هستند. این پدیده نه‌تنها با بیماری‌های قلبی‌عروقی، دیابت نوع ۲، بیماری‌های کبدی و اختلالات متابولیک در ارتباط است، بلکه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل خطر برای ابتلا به برخی سرطان‌ها نیز شناخته می‌شود.
مطالعات اپیدمیولوژیک نشان می‌دهد که اضافه وزن و چاقی می‌تواند خطر ابتلا به سرطان‌های مختلفی مانند سرطان پستان (به‌ویژه پس از یائسگی)، سرطان روده بزرگ، سرطان آندومتر، کلیه، کبد، مری، لوزالمعده و حتی برخی سرطان‌های خون را افزایش دهد. درک ارتباط میان چاقی و سرطان نه‌تنها از جنبه علمی و پزشکی اهمیت دارد، بلکه می‌تواند سیاست‌های بهداشت عمومی و راهکارهای پیشگیری را تحت تأثیر قرار دهد.
در این مقاله، به بررسی مکانیزم‌های بیولوژیک ارتباط چاقی با سرطان، مرور شواهد علمی موجود، معرفی سرطان‌های وابسته به چاقی و نهایتاً راهکارهای کنترل و پیشگیری پرداخته خواهد شد.
مبانی نظری و تعریف‌ها
تعریف چاقی
چاقی حالتی است که در آن تجمع بیش‌ازحد چربی در بدن رخ می‌دهد و می‌تواند سلامت فرد را به خطر اندازد. معیار متداول برای سنجش چاقی، شاخص توده بدنی (BMI) است که از تقسیم وزن (بر حسب کیلوگرم) بر مجذور قد (بر حسب متر) محاسبه می‌شود:
BMI=وزنقد2BMI = frac{وزن}{قد^2}
-
کم‌وزنی: BMI کمتر از ۱۸/۵
-
وزن طبیعی: ۱۸/۵ تا ۲۴/۹
-
اضافه وزن: ۲۵ تا ۲۹/۹
-
چاقی درجه ۱: ۳۰ تا ۳۴/۹
-
چاقی درجه ۲: ۳۵ تا ۳۹/۹
-
چاقی مفرط (درجه ۳): بیش از ۴۰
تعریف سرطان
سرطان به مجموعه‌ای از بیماری‌ها گفته می‌شود که در آن‌ها رشد و تقسیم سلول‌ها خارج از کنترل طبیعی بدن صورت می‌گیرد. این سلول‌ها می‌توانند به بافت‌های اطراف حمله کنند و از طریق جریان خون یا لنف به سایر نقاط بدن متاستاز دهند.
چاقی از طریق مسیرهای مختلفی می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد:
التهاب مزمن سطح پایین
چاقی منجر به التهاب مزمن خفیف در بدن می‌شود. سلول‌های چربی (آدیپوسیت‌ها) پروتئین‌های التهابی مانند TNF-α و اینترلوکین-۶ ترشح می‌کنند که باعث فعال شدن مسیرهای تکثیر سلولی و کاهش مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلول‌ها می‌شوند. این وضعیت محیطی مستعد برای جهش‌های ژنی و رشد تومور ایجاد می‌کند.
تغییرات هورمونی
-
افزایش استروژن: در زنان چاق، بافت چربی تبدیل‌کننده اصلی آندروژن‌ها به استروژن است. سطوح بالای استروژن با افزایش خطر سرطان پستان و آندومتر مرتبط است.
-
افزایش انسولین و فاکتور رشد شبه‌انسولین (IGF-1): مقاومت به انسولین در چاقی منجر به افزایش سطوح انسولین می‌شود. انسولین و IGF-1 هر دو اثرات محرک رشد سلولی دارند.
استرس اکسیداتیو
چاقی موجب افزایش تولید رادیکال‌های آزاد و استرس اکسیداتیو می‌شود که به DNA آسیب می‌رسانند و احتمال بروز جهش‌های سرطانی را افزایش می‌دهند.
تغییر در میکروبیوم روده
تحقیقات جدید نشان داده است که چاقی با تغییر ترکیب میکروبیوم روده همراه است. این تغییرات می‌توانند متابولیت‌های سرطان‌زا تولید کنند یا ایمنی روده را کاهش دهند.
اختلال در متابولیسم چربی‌ها
اسیدهای چرب آزاد و متابولیت‌های لیپیدی در چاقی افزایش می‌یابند. این ترکیبات می‌توانند بر رشد سلول‌های سرطانی اثر محرک داشته باشند.
بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC)، شواهد علمی کافی وجود دارد که چاقی با افزایش خطر ابتلا به دست‌کم ۱۳ نوع سرطان مرتبط است. مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
سرطان پستان (به‌ویژه پس از یائسگی)
-
چاقی در زنان یائسه با افزایش خطر ابتلا به سرطان پستان مرتبط است.
-
افزایش تولید استروژن در بافت چربی و کاهش سطح هورمون‌های محافظ از علل اصلی هستند.
سرطان کولورکتال (روده بزرگ و راست‌روده)
-
مطالعات نشان می‌دهند که چاقی، به‌ویژه در مردان، به‌طور مستقیم خطر سرطان کولون را افزایش می‌دهد.
-
مکانیسم اصلی، مقاومت به انسولین و افزایش IGF-1 است.
سرطان آندومتر (رحم)
-
یکی از قوی‌ترین ارتباط‌ها بین چاقی و سرطان، در سرطان آندومتر مشاهده می‌شود.
-
زنان چاق ۲ تا ۴ برابر بیشتر از زنان با وزن طبیعی به این سرطان مبتلا می‌شوند.
سرطان کلیه (به‌ویژه کارسینوم سلول کلیوی)
-
چاقی عامل خطر مستقل برای سرطان کلیه است.
-
فشار خون بالا و تغییرات متابولیکی نیز به‌عنوان عوامل میانجی مطرح هستند.
سرطان کبد
سرطان مری (آدنوکارسینوم مری)
سرطان لوزالمعده
سایر سرطان‌ها
آمار و شواهد علمی
-
تخمین زده می‌شود که حدود ۴ تا ۸ درصد کل سرطان‌های جهان ناشی از چاقی هستند.
-
در کشورهای توسعه‌یافته، این رقم به بیش از ۲۰ درصد در زنان می‌رسد.
-
در ایران، با توجه به شیوع بالای چاقی (حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد در بزرگسالان)، خطر بروز سرطان‌های مرتبط نیز رو به افزایش است.
راهکارهای پیشگیری
کنترل وزن
حفظ وزن بدن در محدوده طبیعی (BMI بین ۱۸/۵ تا ۲۴/۹) مهم‌ترین راهکار پیشگیری است.
فعالیت بدنی منظم
حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت ورزشی هوازی متوسط در هفته توصیه می‌شود.
رژیم غذایی سالم
-
افزایش مصرف میوه و سبزیجات
-
کاهش مصرف قند و چربی‌های اشباع
-
مصرف غلات کامل و پروتئین‌های کم‌چرب
کاهش مصرف الکل و دخانیات
اگرچه موضوع اصلی چاقی است، اما مصرف الکل و دخانیات به‌همراه اضافه وزن خطر سرطان‌ها را به‌شدت افزایش می‌دهند.
غربالگری منظم
برای افراد در معرض خطر (مثلاً زنان چاق پس از یائسگی یا افراد دارای سابقه خانوادگی سرطان)، غربالگری منظم ضروری است.
جمع‌بندی
چاقی نه‌تنها یک معضل متابولیک و قلبی-عروقی است، بلکه به‌طور مستقیم با افزایش خطر ابتلا به بسیاری از سرطان‌ها نیز مرتبط است. مسیرهای بیولوژیک متعددی از جمله افزایش هورمون‌ها، التهاب مزمن، استرس اکسیداتیو و تغییرات میکروبیوم روده در این رابطه نقش دارند. با توجه به شیوع رو به افزایش چاقی در جهان و ایران، ضرورت دارد سیاست‌های ملی و فردی برای کنترل وزن و ترویج سبک زندگی سالم اجرا شوند.
بنابراین، می‌توان گفت که کنترل چاقی نه‌تنها به کاهش بیماری‌های غیرسرطانی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند یکی از مؤثرترین استراتژی‌ها در کاهش بروز سرطان در جامعه باشد.
source