خواب یکی از ضروری‌ترین نیازهای زیستی انسان است که نقش مهمی در حفظ سلامت جسمی و روانی ایفا می‌کند. کیفیت و کمیت خواب به طور مستقیم بر توانایی‌های شناختی، عملکرد روزانه، و سلامت کلی فرد تاثیرگذار است. اما وقتی خواب به اندازه کافی یا با کیفیت مطلوب نباشد، زندگی روزمره مختل می‌شود. بی‌خوابی یکی از شایع‌ترین اختلالات خواب است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را درگیر کرده است. در این مقاله به بررسی مفهوم بی‌خوابی، تعاریف دقیق آن، و انواع مختلف بی‌خوابی می‌پردازیم.

قبل از آنکه به تعریف بی‌خوابی بپردازیم، لازم است نقش و اهمیت خواب در سلامت انسان را درک کنیم. خواب یک فرآیند طبیعی است که در آن بدن و مغز استراحت می‌کنند، بازسازی می‌شوند و برای فعالیت‌های روز بعد آماده می‌شوند. خواب به تنظیم عملکرد سیستم عصبی، تقویت حافظه، تنظیم متابولیسم و تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند.

مراحل خواب

خواب به دو مرحله اصلی تقسیم می‌شود:

هر مرحله نقش خاصی در ترمیم و بازیابی بدن و ذهن دارد. خواب ناکافی یا بی‌کیفیت می‌تواند این فرآیندها را مختل کند.

بی‌خوابی (Insomnia) به حالتی گفته می‌شود که فرد در به خواب رفتن، در حفظ خواب یا در داشتن خواب با کیفیت مشکل دارد و این مشکلات باعث می‌شود فرد در طول روز دچار اختلال در عملکرد و کاهش کیفیت زندگی شود.

تعاریف علمی بی‌خوابی

• انجمن خواب آمریکا (AASM): بی‌خوابی به‌عنوان شکایت از مشکلات مستمر در به خواب رفتن، حفظ خواب یا کیفیت پایین خواب تعریف می‌شود که حداقل یک ماه طول کشیده باشد و باعث اختلال عملکرد روزانه شود.

• کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5): بی‌خوابی به‌صورت ناتوانی در به خواب رفتن یا خواب ماندن به مدت حداقل سه شب در هفته و حداقل سه ماه تشخیص داده می‌شود، که باعث ناراحتی یا اختلال قابل توجه در عملکرد فرد باشد.

علائم رایج بی‌خوابی

• سخت به خواب رفتن

• بیدار شدن مکرر در طول شب

• بیدار شدن زودهنگام و ناتوانی در بازخوابیدن

• احساس خواب آلودگی ناکافی یا بی‌کیفیت پس از خواب

• احساس خستگی و کاهش تمرکز در طول روز

• تغییرات خلقی و اضطراب

 انواع بی‌خوابی

بی‌خوابی به چند دسته مختلف تقسیم می‌شود که بر اساس مدت زمان و علت آن طبقه‌بندی می‌شوند.

 بی‌خوابی حاد (کوتاه‌مدت)

این نوع بی‌خوابی معمولاً کوتاه‌مدت است و کمتر از سه هفته طول می‌کشد. عوامل متعددی می‌توانند باعث بی‌خوابی حاد شوند، از جمله:

• استرس‌های شدید یا حوادث ناگهانی

• تغییرات محیطی (مثلاً سفر به مناطق زمانی مختلف)

• بیماری‌های کوتاه‌مدت

• تغییر در برنامه خواب یا شیفت کاری

بی‌خوابی حاد معمولاً با رفع علت زمینه‌ای خود بهبود می‌یابد و نیاز به درمان خاص ندارد.

 بی‌خوابی مزمن (طولانی‌مدت)

بی‌خوابی مزمن زمانی تشخیص داده می‌شود که مشکلات خواب حداقل سه شب در هفته و به مدت بیش از سه ماه ادامه داشته باشد. این نوع بی‌خوابی معمولاً پیچیده‌تر است و نیاز به ارزیابی و درمان تخصصی دارد.

 بی‌خوابی اولیه

در این نوع بی‌خوابی، مشکلات خواب بدون وجود هیچ بیماری یا علت پزشکی، روانی یا دارویی مشخص رخ می‌دهد. این نوع نادر است و بیشتر به دلایل روانشناختی یا عادات نادرست خواب مربوط می‌شود.

 بی‌خوابی ثانویه (یا علامتی)

این نوع بی‌خوابی ناشی از یک بیماری زمینه‌ای، مصرف دارو، یا اختلال روانی دیگر است. برای مثال:

در این حالت درمان بیماری زمینه‌ای می‌تواند به بهبود بی‌خوابی کمک کند.

 طبقه‌بندی بر اساس نوع مشکل خواب

علاوه بر تقسیم‌بندی زمانی و علتی، بی‌خوابی را می‌توان بر اساس نوع مشکل خواب نیز دسته‌بندی کرد:

 بی‌خوابی در شروع خواب (Sleep-onset insomnia)

فرد نمی‌تواند به سرعت به خواب برود. معمولاً بیشتر از ۳۰ دقیقه طول می‌کشد تا خواب فرد شروع شود.

 بی‌خوابی در حفظ خواب (Sleep-maintenance insomnia)

فرد به‌راحتی به خواب می‌رود اما در طول شب مکرراً بیدار می‌شود و مشکل در بازگشت به خواب دارد.

 بی‌خوابی زود بیداری (Early-morning awakening)

فرد زودتر از موعد بیدار می‌شود و نمی‌تواند دوباره به خواب برود، که اغلب با افسردگی همراه است.

عوامل مؤثر بر انواع بی‌خوابی

 عوامل روانشناختی

• استرس و اضطراب

• افسردگی

• مشکلات خانوادگی یا شغلی

• افکار مزاحم یا نگرانی‌های مکرر

 عوامل محیطی

• نور زیاد یا صدای مزاحم

• تغییرات دمایی

• عدم آرامش محیط خواب

 عوامل فیزیولوژیک

• دردهای مزمن

• بیماری‌های مزمن مثل آسم یا آلرژی

• تغییرات هورمونی

• مشکلات تنفسی هنگام خواب

عوامل رفتاری و سبک زندگی

• مصرف زیاد کافئین و نیکوتین

• کار شیفتی و تغییر برنامه خواب

• استفاده زیاد از وسایل الکترونیکی قبل از خواب

• خوابیدن در ساعات نامنظم

 نتیجه‌گیری

بی‌خوابی یک اختلال خواب شایع و پیچیده است که می‌تواند به صورت حاد یا مزمن ظاهر شود و باعث اختلالات جسمی و روانی متعدد گردد. شناخت دقیق بی‌خوابی، انواع آن و عوامل مؤثر در ایجاد آن، گام نخست در مدیریت و درمان موفق این اختلال است. درک صحیح این موضوعات به بیماران و متخصصان کمک می‌کند تا با روش‌های مناسب، کیفیت خواب را بهبود بخشند و سلامت کلی فرد را ارتقا دهند.

۱۲ مرداد ۱۴۰۴ ۱۴:۱۱