آنتی‌بیوتیک‌ها از جمله مهم‌ترین دستاوردهای پزشکی مدرن هستند که نقش بسزایی در درمان عفونت‌های باکتریایی ایفا می‌کنند. این داروها توانسته‌اند جان میلیون‌ها نفر را نجات دهند و بیماری‌های عفونی که روزگاری مرگبار بودند را به بیماری‌های قابل کنترل تبدیل کنند. با این حال، یکی از نکات بسیار مهم که باید در مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها مورد توجه قرار گیرد این است که آنتی‌بیوتیک‌ها بر ویروس‌ها اثری ندارند و در درمان عفونت‌های ویروسی بی‌تأثیرند. در این مقاله، به بررسی چرایی این موضوع می‌پردازیم.

برای درک بهتر موضوع، ابتدا باید بدانیم آنتی‌بیوتیک‌ها و ویروس‌ها چه هستند و چگونه عمل می‌کنند.

آنتی‌بیوتیک‌ها

آنتی‌بیوتیک‌ها داروهایی هستند که برای کشتن یا مهار رشد باکتری‌ها به کار می‌روند. آنها از طریق هدف قرار دادن ساختارها یا عملکردهای خاص سلول‌های باکتریایی باعث توقف رشد یا نابودی آنها می‌شوند. به عنوان مثال، برخی آنتی‌بیوتیک‌ها دیواره سلولی باکتری را تخریب می‌کنند، برخی دیگر سنتز پروتئین باکتری را متوقف می‌سازند و برخی مانع تکثیر DNA یا RNA باکتری می‌شوند.

ویروس‌ها

ویروس‌ها ارگانیسم‌های بسیار کوچک و ساده‌ای هستند که قادر به زندگی مستقل نیستند و برای تکثیر حتما باید وارد سلول‌های زنده میزبان شوند. آنها از ساختارهایی مانند کپسید (پوسته پروتئینی) و ماده ژنتیکی (DNA یا RNA) تشکیل شده‌اند. ویروس‌ها برخلاف باکتری‌ها ساختار سلولی ندارند و نمی‌توانند متابولیسم مستقل داشته باشند.

ساختار و پیچیدگی

• باکتری‌ها: سلول‌های زنده و مستقل با ساختار سلولی کامل شامل دیواره سلولی، غشای سلولی، ریبوزوم و مواد ژنتیکی هستند.

• ویروس‌ها: موجوداتی بسیار ساده‌تر که فاقد سلول هستند و فقط شامل ماده ژنتیکی و پوشش پروتئینی‌اند.

متابولیسم

• باکتری‌ها: قادر به انجام متابولیسم مستقل، تولید انرژی و تکثیر مستقل هستند.

• ویروس‌ها: فاقد متابولیسم مستقل هستند و برای تکثیر نیازمند سلول میزبان‌اند.

نحوه عملکرد آنتی‌بیوتیک‌ها و چرا روی ویروس‌ها اثر ندارند

هدف قرار دادن ساختارها و فرآیندهای خاص باکتریایی

آنتی‌بیوتیک‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که روی ساختارها و فرآیندهایی اثرگذارند که مختص باکتری‌ها هستند و در ویروس‌ها وجود ندارند، از جمله:

• دیواره سلولی باکتری: بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها مثل پنی‌سیلین با تخریب دیواره سلولی باعث مرگ باکتری می‌شوند. ویروس‌ها دیواره سلولی ندارند؛ پس این هدف برای آنها بی‌معنی است.

• ریبوزوم‌های باکتریایی: آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند سنتز پروتئین در ریبوزوم‌های باکتری را مهار کنند. ویروس‌ها ریبوزوم ندارند و از ریبوزوم سلول میزبان برای ساخت پروتئین‌های خود استفاده می‌کنند.

• سنتز DNA و RNA باکتریایی: آنتی‌بیوتیک‌ها برخی آنزیم‌ها را مهار می‌کنند که فقط در باکتری‌ها وجود دارد. ویروس‌ها از آنزیم‌های میزبان استفاده می‌کنند.

عدم هدف‌گیری سلول میزبان

ویروس‌ها برای تکثیر، از مکانیسم‌های داخل سلول‌های میزبان استفاده می‌کنند. آنتی‌بیوتیک‌ها طراحی نشده‌اند که روی سلول‌های انسانی یا سلول میزبان تأثیر بگذارند؛ زیرا هدف آنها کشتن یا مهار باکتری است، نه سلول‌های بدن انسان.

تفاوت آنتی‌بیوتیک با داروهای ضدویروس

داروهای ضدویروس (آنتی‌ویروس‌ها) به شکل کاملاً متفاوتی عمل می‌کنند. آنها به جای هدف قرار دادن خود ویروس، فرآیندهای ویژه‌ای را که ویروس برای ورود، تکثیر و انتشار در سلول میزبان انجام می‌دهد، هدف می‌گیرند.

برای مثال:

• مهار ورود ویروس به سلول

• مهار تکثیر ماده ژنتیکی ویروس

• مهار ساخت پروتئین‌های ویروسی

• مانع از رهاسازی ویروس‌های تازه ساخته شده

از آنجایی که ساختار و چرخه زندگی ویروس با باکتری کاملاً متفاوت است، آنتی‌بیوتیک‌ها نمی‌توانند روی ویروس‌ها اثر بگذارند.

پیامدهای تجویز نادرست آنتی‌بیوتیک برای عفونت‌های ویروسی

یکی از مشکلات شایع پزشکی عمومی، تجویز و مصرف نادرست آنتی‌بیوتیک‌ها برای بیماری‌های ویروسی مثل سرماخوردگی، آنفلوآنزا و کرونا است. این کار مشکلات متعددی ایجاد می‌کند:

افزایش مقاومت آنتی‌بیوتیکی

مصرف بی‌رویه و بی‌مورد آنتی‌بیوتیک‌ها باعث می‌شود باکتری‌ها در برابر داروها مقاوم شوند. این مقاومت به مرور زمان به یک تهدید بزرگ برای سلامت جهانی تبدیل شده است.

عوارض جانبی

آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند باعث عوارض جانبی گوارشی، آلرژیک، و گاهی آسیب به اعضای بدن مثل کبد و کلیه شوند.

تغییر فلور میکروبی طبیعی بدن

آنتی‌بیوتیک‌ها نه تنها باکتری‌های مضر، بلکه باکتری‌های مفید بدن را هم از بین می‌برند و باعث ایجاد مشکلاتی مانند اسهال، عفونت‌های قارچی و مشکلات گوارشی می‌شوند.

چگونگی تشخیص عفونت باکتریایی و ویروسی

برای تجویز درست دارو، تشخیص صحیح نوع عفونت اهمیت حیاتی دارد. پزشکان معمولاً از روش‌های زیر برای تشخیص استفاده می‌کنند:

• معاینه بالینی دقیق

• آزمایشات تشخیصی مانند کشت باکتری یا آزمایش PCR ویروسی

• مشاهده علائم خاص هر نوع عفونت

نتیجه‌گیری

آنتی‌بیوتیک‌ها داروهایی ویژه برای مقابله با عفونت‌های باکتریایی هستند و ساختار و عملکرد آنها به گونه‌ای است که فقط باکتری‌ها را هدف قرار می‌دهند. از آنجا که ویروس‌ها ساختاری کاملاً متفاوت دارند و چرخه زندگی آنها وابسته به سلول میزبان است، آنتی‌بیوتیک‌ها بر ویروس‌ها تأثیر نمی‌گذارند.

مصرف نادرست آنتی‌بیوتیک برای درمان بیماری‌های ویروسی نه تنها بی‌فایده است بلکه منجر به مشکلات جدی از جمله افزایش مقاومت باکتری‌ها، بروز عوارض جانبی و تغییر فلور طبیعی بدن می‌شود. آگاهی عمومی و آموزش صحیح مصرف داروها اهمیت فراوانی دارد تا از بروز این مشکلات جلوگیری شود.

۹ مرداد ۱۴۰۴ ۱۷:۱۷