ویتامین B12 یکی از مهم‌ترین ویتامین‌های محلول در آب است که نقش حیاتی در عملکرد سیستم عصبی، ساخت DNA، تولید گلبول‌های قرمز و متابولیسم انرژی دارد. این ویتامین برای عملکرد طبیعی بدن ضروری است، اما برخلاف بسیاری از ویتامین‌ها، از طریق منابع حیوانی یا مکمل‌ها تأمین می‌شود. کمبود ویتامین B12می‌تواند منجر به مشکلات جدی عصبی، خونی و یا خلقی شود و در صورت عدم تشخیص به‌ موقع، ممکن است آسیب‌های غیرقابل برگشتی ایجاد کند.

نقش های ویتامین B12 در بدن

ویتامین B12 عملکردهای متعددی در بدن دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تشکیل گلبول‌های قرمز: B12 برای ساخت صحیح و بالغ شدن گلبول‌های قرمز ضروری است. کمبود آن باعث آنمی مگالوبلاستیک می‌شود.
• عملکرد سیستم عصبی:B12 در ساخت میلین (پوشش محافظ اعصاب) نقش دارد. کمبود آن باعث نوروپاتی، گزگز، بی‌حسی و حتی در موارد شدید موجب زوال عقل می‌شود.
• ساخت DNA :این ویتامین در تقسیم سلولی و سنتز DNA دخیل است.
• متابولیسم انرژی: B12 در تبدیل غذا به انرژی و متابولیسم اسیدهای چرب و آمینواسیدها نقش دارد.

علل کمبود ویتامین B12

۱. دریافت ناکافی از رژیم غذایی

افرادی که رژیم گیاه‌خواری یا وگان دارند، در معرض کمبود B12 هستند، چرا که منابع اصلی این ویتامین در محصولات حیوانی یافت می‌شود مانند گوشت، ماهی، تخم‌مرغ، شیر و فرآورده‌های لبنی.

۲. سوءجذب در دستگاه گوارش

برخی بیماری‌ها و شرایط می‌توانند باعث اختلال در جذب ویتامین B12 شوند:

• کم‌خونی پرنیشیوز (Pernicious anemia) : بیماری خودایمنی که منجر به کاهش فاکتور داخلی (Intrinsic Factor) در معده می‌شود؛ فاکتوری که برای جذب B12 ضروری است.
• جراحی‌های معده و روده: مانند جراحی بای‌پس معده یا برداشتن بخشی از ایلئوم.
• بیماری‌های گوارشی: برخی از بیماری های التهابی دستگاه گوارش.
• مصرف طولانی‌مدت برخی از داروها: مانند متفورمین (داروی دیابت نوع ۲) یا مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPIs) که ترشح اسید معده را کاهش می‌دهند و در نتیجه ممکن است در طولانی مدت جذب B12 را مختل کنند.

۳. افزایش نیاز بدن

در دوران بارداری، شیردهی، یا بیماری‌های مزمن، نیاز بدن به ویتامین B12 افزایش می‌یابد و اگر تأمین نشود، منجر به کمبود می‌شود.

علائم کمبود ویتامین B12

کمبود B12 می‌تواند تدریجی یا ناگهانی باشد و با طیف وسیعی از علائم همراه باشد که بسته به شدت و میزان کمبود، متفاوت‌اند:

علائم خونی: می توانند شامل کم‌خونی مگالوبلاستیک (گلبول‌های قرمز بزرگ و ناقص)، خستگی مزمن، رنگ‌پریدگی پوست، تپش قلب و … باشند.

علائم عصبی: می توانند شامل بی‌حسی و گزگز در دست‌ها و پاها، اختلال در راه رفتن و تعادل، ضعف عضلانی، مشکلات حافظه و تمرکز، افسردگی، تحریک‌پذیری و … باشند.

علائم گوارشی: می توانند شامل کاهش اشتها، کاهش وزن، یبوست یا اسهال، التهاب زبان (گلاسیت)، زخم‌های دهانی و … باشند.

تشخیص کمبود ویتامین B12

برای تشخیص کمبود این ویتامین، پزشک معمولاً از روش‌های زیر استفاده می‌کند:

• آزمایش سطح سرمی ویتامین B12 : سطح کمتر از pg/mL ۲۰۰ معمولاً نشانگر کمبود است.
• اندازه‌گیری هموسیستئین و متیل‌مالونیک اسید (MMA) :در کمبود B12، هر دو افزایش می‌یابند و می‌توانند حتی در مراحل اولیه کمبود مفید باشند.
• آزمایش شمارش کامل خون (CBC) : برای بررسی آنمی مگالوبلاستیک.
• بررسی فاکتور داخلی و آنتی‌بادی‌های ضد سلول جداری معده

راهکارهای درمانی کمبود ویتامین B12(مطابق تجویز پزشک)

درمان کمبود ویتامین B12 به علت و شدت آن بستگی دارد. راه‌های درمانی رایج عبارتند از:

۱. مکمل خوراکی (در مواردی می توانند جایگزین اشکال تزریقی باشند.):

در موارد خفیف یا ناشی از دریافت ناکافی غذایی، مکمل‌های خوراکی B12 می‌توانند مؤثر باشند. دوز رایج بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ میکروگرم در روز است.

۲. تزریق عضلانی ویتامین B12(مطابق دستور پزشک):

در موارد شدید، مشکلات جذب یا کم‌خونی پرنیشیوز، تزریق عضلانی B12 استفاده می‌شود.

پیشگیری از کمبود ویتامین B12

پیشگیری همواره بهتر از درمان است، و اقدامات زیر می‌توانند در پیشگیری از کمبود این ویتامین مؤثر باشند:

رعایت تغذیه متعادل: مصرف منظم منابع حیوانی مانند گوشت قرمز، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ، لبنیات.

مکمل‌یاری در افراد پرخطر: گیاه‌خواران، سالمندان، بیماران گوارشی یا دیابتی می توانند با نظر پزشک از مکمل‌های B12 استفاده کنند.

بررسی منظم سطح ویتامین B12 در افراد پرریسک: به‌ویژه سالمندان و افراد تحت درمان با متفورمین یا PPIs .

عوارض کمبود درمان‌نشده

اگر کمبود ویتامین B12 برای مدت طولانی درمان نشود، ممکن است منجر به عوارض جدی و غیرقابل برگشت شود، از جمله:

• آسیب دائمی به اعصاب محیطی
• ناتوانی در حرکت و تعادل
• زوال عقل و علائم شبه آلزایمر
• ناباروری
• مشکلات قلبی به علت افزایش هموسیستئین
• نقص لوله عصبی در جنین (در صورت کمبود در بارداری)

مکمل کوبالابان، از خانواده ی ویتاول، تولید شده توسط شرکت دانش بنیان مهبان دارو، حاوی قرص های باز شونده در دهان با هدف سهولت بلع و افزایش سرعت جذب می باشد. دوز به کار رفته در این مکمل 1000 میکروگرم بوده که برای پزشکان محترم، گزینه ی درمانی مناسبی را ایجاد نموده تا بتوانند در افراد با کمبود این ویتامین به عنوان درمان کمکی به کارگیرند.

موارد مصرف:

• کمک به تامین ویتامین ب12 مورد نیاز
• کمک به ساخت گلبول های قرمز و فعالیت سیستم عصبی

موارد احتیاط:

• در صورت ابتلا به بیماری های وراثتی لبر، از مصرف فرآورده اجتناب کنید.
• در صورت سابقه ی حساسیت به کبالت یا کوبالامین از مصرف این فرآورده اجتناب کنید.
• مصرف کلرامفنیکل همراه با ویتامین ب12 تداخل دارد ولی عوارض شدیدی ایجاد نمی کند در مصرف طولانی مدت این فرآورده با پزشک مشورت شود.
• پلی‌سیتمی ورا (Polycythemia vera):در این بیماری نادر، مغز استخوان بیش از حد گلبول قرمز تولید می‌کند. درمان با ویتامین B12 در این افراد می‌تواند مشکل را تشدید کند، زیرا B12 تولید گلبول قرمز را افزایش می‌دهد.
• لوکمیا (لوسمی) و سرطان‌های فعال: ویتامین B12 می‌تواند به‌طور تئوری باعث افزایش تقسیم سلولی شود. در برخی انواع سرطان خونی یا سرطان‌های وابسته به سیستم خونساز، مصرف مکمل‌های B12 ممکن است نیاز به ارزیابی دقیق و مشورت با متخصص داشته باشد.
• کمبود همزمان فولات: در مواردی که کمبود فولات و B12 هم‌زمان وجود دارد، درمان تنها با فولات می‌تواند علائم خونی کمبود B12 را بپوشاند ولی علائم عصبی باقی بماند یا تشدید شود. بنابراین همیشه باید مطمئن شد که کمبود B12 نیز درمان شده است.
• منع یا احتیاط مصرف در افراد با بیماری کلیوی یا کبدی شدید.
• به طور کلی پیش از مصرف هر فرآورده جدید، درباره ی بیماری های زمینه ای، شرایط بارداری شیردهی و داروها و مکمل های مصرفی با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.