تخمدان زنان محل تولید تخمک‌هایی است که در صورت لقاح با اسپرم می‌توانند به تشکیل جنین و وقوع بارداری منجر شوند. اگرچه تخمدان‌ها از بدو تولد فرد، دارای ذخیره زیادی از فولیکول‌های حاوی تخمک نابالغ هستند؛ اما این ذخیره تخمدانی در طول زمان کاهش می‌یابد تا این که با ورود به سن یائسگی، تقریباً به صفر می‌رسد.

محدوده سن یائسه شدن در بین زنان ایرانی بین ۴۵ تا ۵۵ سال و به طور متوسط حدود ۵۰ سالگی است که به معنای پایان سن باروری خانم‌ها می‌باشد. اما در شرایطی که فرد با نارسایی تخمدان مواجه شود، اغلب پیش از ۴۰ سالگی قدرت باروری خود را از دست می‌دهد و علائمی مشابه با یائسگی را مشاهده می‌کند. در این مطلب، به روش‌های پیشگیری از نارسایی زودهنگام تخمدان و نحوه رفع علائم آن پرداخته می‌شود.

نارسایی تخمدان چه عوارضی دارد؟

از کار افتادن تخمدان‌ها قبل از سن ۴۰ سالگی یا نارسایی زودرس تخمدان (Premature Ovarian Failure) که به یائسگی زودرس نیز معروف است، اغلب همزمان با توقف یا کاهش تولید هورمون استروژن و در نتیجه توقف تخمک‌گذاری رخ می‌دهد. این بیماری باعث باعث مشکلاتی نظیر افت ذخیره تخمدان یا اختلال در فرایند تخمک‌گذاری می‌شود و متقابلاً روی ترشح هورمون‌های مهم از تخمدان‌ها اثر منفی می‌گذارد. از دیگر عوارض و پیامدهای نارسایی تخمدان باید به پوکی استخوان، ضعف بینایی، مشکلات قلبی، احساس افسردگی و نیز بی‌نظمی یا توقف عادت ماهانه اشاره کرد که به مرور زمان موجب ناباروری می‌گردد.

از کجا بفهمیم دچار نارسایی زودرس تخمدان‌ها شده‌ایم؟

پریود نامنظم یا عدم قاعدگی برای مدتی طولانی، از علائم اصلی نارسایی تخمدان است. در کنار آن ممکن است فرد دچار گر گرفتگی و تعریق شبانه، خشکی واژن، کاهش میل جنسی، افزایش تحریک‌پذیری و حساسیت به لمس، احساس درد حین رابطه جنسی و… شود. عدم تمرکز و ضعف حافظه، اضطراب و بی‌قراری، مشکل در خواب شبانه و دشواری بارداری با وجود تلاش زیاد، از دیگر نشانه‌های این عارضه است. البته با توجه به شباهت بسیاری از این علائم به سایر بیماری‌های زنان، باید برای تشخیص قطعی و دقیق آن به پزشک متخصص مراجعه کرد.

راه‌های پیشگیری و رفع نارسایی تخمدانی

برای جلوگیری از ابتلا به نارسایی تخمدانی باید ابتدا علت آن را شناسایی کرد. در بیشتر موارد، عامل اصلی این بیماری مشخص نیست و به شرایطی مانند اختلالات ژنتیکی و کروموزومی و بیماری‌های خودایمنی وابسته است. در چنین وضعیتی امکان پیشگیری و حتی درمان عارضه وجود ندارد. اما گاهی نارسایی زودهنگام تخمدان‌ها به علت ابتلا به عفونت‌ها و ویروس‌ها، نوسانات هورمونی، قرارگیری در معرض سموم، پشت سر گذاشتن درمان‌هایی همچون شیمی‌درمانی و پرتودرمانی، اختلالات اشتهایی و… رخ می‌دهد. بنابراین با مدیریت این عوامل می‌توان تا حد زیادی خطر بروز نارسایی تخمدان را کاهش داد.

سبک زندگی سالم

مصرف نوشیدنی‌های الکلی یا استفاده از سیگار و مواد مخدر اثر بسیار مخربی روی عملکرد ارگان‌های تولید مثل بدن می‌گذارد و باعث آسیب‌دیدگی یا کاهش کیفیت و تعداد سلول‌های جنسی می‌شود. ترک این مواد به جلوگیری از خطر نارسایی زودرس تخمدان کمک خواهد کرد. از طرفی انجام ورزش روزانه و مستمر، انتخاب برنامه غذایی سالم و مقوی و… در کاهش خطر ضعف عملکرد تخمدان‌ها مؤثر است. در بسیاری از موارد، با کاهش و مدیریت وزن و رسیدن به BMI ایده‌آل می‌توان به بهبود فرایند تخمک‌گذاری کمک کرد. علاوه بر آن، داشتن خواب منظم و کافی و درمان استرس و اضطراب‌های روزمره باعث افزایش شانس باروری در سنین بالا می‌شود.

دوری از سموم و مواد شیمیایی

برخی سموم و مواد شیمیایی نظیر فتالات‌ها به دلیل اثرات ماندگار و طولانی‌مدت، خطر ناباروری زودهنگام را در زنان افزایش می‌دهند. این سموم ضمن مختل کردن عملکرد غدد درون‌ریز بدن به‌ویژه تخمدان‌ها، موجب نوسانات هورمونی مخرب و حتی آسیب‌دیدگی کروزموزومی تخمک‌ها می‌شوند. بانوان که تا حد زیادی در معرض این مواد شیمیایی ماندگار (Forever Chemicals) قرار می‌گیرند، ۵ تا ۱۰ درصد زودتر از دیگران قدرت باروری خود را از دست می‌دهند و بیش از سایر افراد در معرض نارسایی زودهنگام تخمدان‌ها هستند.

درمان بیماری‌های عفونی و ویروسی

به طور کلی عفونت‌های قابل انتقال از راه جنسی باعث تضعیف قدرت باروری زنان و مردان می‌شوند؛ اما برخی از بیماری‌های عفونی با ایجاد تورم، چسبندگی و اختلال در عملکرد تخمدان‌ها خطر نارسایی تخمدانی را افزایش می‌دهند. در صورت ابتلا به بیماری‌هایی مانند سوزاک، کلامیدیا، سل، توکسوپلاسما و مایکوپلاسما لازم است با مدیریت و درمان حداکثری این عفونت‌ها، از توقف تخمک‌گذاری تخمدان‌ها پیشگیری شود.

تنظیم سطوح هورمون‌های بدن

برخی از هورمون‌های مؤثر در باروری، توسط تخمدان‌ها تولید می‌شود و برخی دیگر نیز از غدد فوق کلیوی و غدد موجود در مغز ترشح می‌گردد. گاهی به دلیل مصرف داروهای خاص، رژیم غذایی نامناسب، ابتلا به بیماری‌های مؤثر، استرس و اضطراب و… سطح متعادل این هورمون‌ها به هم می‌ریزد که این موضوع باعث اختلال در عملکرد اندام‌های تولید مثل خصوصاً تخمدان‌ها می‌شود. توجه به علائم نوسانات هورمونی در بدن یا انجام آزمایش‌های دوره‌ای برای اندازه‌گیری سطح آن‌ها کمک می‌کند تا امکان پیشگیری از این عارضه یا درمان به‌موقع آن وجود داشته باشد.

عدم جلوگیری از نارسایی تخمدان باعث چه مشکلاتی می‌شود؟

با این که راهکار قطعی و صددرصدی برای پیشگیری از نارسایی زودرس تخمدان وجود ندارد، اما لازم است مراقبت‌های کافی برای کاهش خطر ابتلا به آن انجام گیرد. در غیر این صورت، احتمال بروز مشکلات متعددی در فرد وجود دارد که از مهم‌ترین آن‌ها باید به ناباروری اشاره کرد. نارسایی تخمدان‌ها خطر نازایی در سنین پایین را در زنان افزایش می‌دهد و در صورت عدم تخمک‌کشی به‌موقع، برای بارداری‌های بعدی باید از تخمک اهدایی استفاده کرد.

همچنین این بیماری باعث کاهش سطح هورمون استروژن در بدن می‌شود که در پوکی استخوان زنان مؤثر است و ریسک شکستگی استخوان‌ها را بالا می‌برد. خانم‌هایی که دچار یائسگی زودرس می‌شوند، بیش از دیگران در معرض افسردگی و بیماری‌های قلبی هستند و بنابراین باید تا حد امکان ابتلا به این عارضه را به تأخیر انداخت یا شدت آن را مدیریت کرد.

پیشگیری از نارسایی تخمدانی با مدیریت علائم

مانند هر بیماری دیگری، نارسایی تخمدان هم علائم و نشانه‌هایی دارد که مدیریت و درمان آن‌ها باعث جلوگیری از پیشرفت عارضه می‌شود. افراد مبتلا به نارسایی دچار بی‌نظمی در قاعدگی می‌شوند که برای درمان آن باید به سراغ مصرف داروهای هورمونی یا اصلاح رژیم غذایی رفت. اغلب یک دوره‌ی استروژن‌درمانی برای کاهش این نشانه‌ها مفید است.

در شرایطی که پزشک تشخیص دهد بروز علائم ناشی از ضعف ویتامین‌ها و مواد مغذی بدن می‌باشد، ممکن است ویتامین D و مکمل کلسیم تجویز کند. برای کنترل و رفع علائمی همچون استرس و اضطراب یا بی‌قراری و افسردگی می‌توان به سراغ نرمش‌های یوگا و مدیتیشن رفت یا داروهای آرام‌بخش با دوز کم را طبق دستور پزشک مصرف کرد.

در چه شرایطی امکان جلوگیری از نارسایی تخمدان وجود ندارد؟

اگر علت اصلی نارسایی زودرس تخمدان مربوط به اختلالات ژنتیکی مانند سندرم ترنر (Turner Syndrome) یا سندرم ایکس شکننده (Fragile X Syndrome) باشد، امکان پیشگیری از عارضه وجود ندارد؛ زیرا ناهنجاری‌های ارثی به دلیل اثرگذاری بر کروموزوم‌ها معمولاً قابل درمان نیستند. همچنین گاهی به دلایل مختلف، فرد دچار بیماری‌های خودایمنی مانند آدیسون (Addison) و تیروئیدیت (Thyroiditis) می‌شود که در آن‌ها سلول‌های سیستم ایمنی بدن به بافت تخمدان حمله کرده و آن را نابود می‌کند. اگرچه در برخی موارد علت این مشکل ناشی از ویروس‌ها است، اما بسیاری از اوقات عامل مشخصی ندارد و بنابراین نمی‌توان به پیشگیری یا درمان آن پرداخت.

سن هشدار برای نارسایی زودرس تخمدان

یائسگی زودرس یا نارسایی زودهنگام تخمدان معمولاً قبل از ۴۰ سالگی رخ می‌دهد، اما احتمال بروز آن پیش از ۳۵ سالگی کم است. بنابراین زنانی که در بازه سنی ۳۵ تا ۴۰ سال قرار دارند باید علائم هشدار را جدی بگیرند و به طور منظم برای معاینات تخصصی و تشخیص به‌موقع بیماری به پزشک مراجعه کنند. بررسی‌ها نشان داده که حدود ۱ درصد از زنان زیر ۴۰ سال، ۰.۱ درصد از زنان زیر ۳۰ سال و ۰.۰۱ درصد از زنان زیر ۲۰ سال دچار نارسایی زودرس تخمدان می‌شوند. به علاوه، اغلب اوقات خانم‌هایی که تجربه جراحی تخمدان داشته یا در اعضای نزدیک خانواده‌ی خود (مانند مادر و خواهر) دارای سابقه‌ی نارسایی اولیه تخمدان بوده‌اند، بیش از دیگران در خطر ابتلا به این بیماری هستند.

بهترین رژیم غذایی برای نارسایی تخمدان‌ها کدام است؟

اگر می‌خواهید با یک روش خانگی و آسان به پیشگیری از نارسایی تخمدان بپردازید و خطر ابتلا به آن را کاهش دهید، کافی است برنامه غذایی روزانه خود را بر اساس مواد تقویت‌کننده‌ی تخمدان‌ها تنظیم کنید. یک رژیم مقوی برای جلوگیری از یائسگی زودرس شامل تعداد وعده‌های غذایی زیاد با حجم کم و ترکیبی از انواع منابع ویتامین B و D، منیزیم، سلنیوم و ید است که مقاومت به انسولین را کاهش می‌دهد. استفاده از کربوهیدرات‌های دارای فیبر زیاد هم به تنظیم سطح قند خون بدن کمک می‌کند. بنابراین پیشنهاد می‌شود خوراکی‌های زیر در برنامه غذایی روزمره قرار گیرد:

• سبزیجات دارای برگ سبز مانند کلم پیچ و کلم بروکلی
• گوشت ارگانیک و بدون چربی
• منابع آنتی اکسیدان از قبیل گوجه فرنگی، انواع توت، چای سبز، کدو حلوایی، آجیل و مرکبات
• چربی‌های سالم مانند دانه کتان، روغن زیتون، ماهی‌های چرب و آووکادو
• غلات کامل و دارای فیبر بالا مثل انواع لوبیا، میوه خشک، جو و برنج سبوس‌دار

غذاهای خطرناک برای تخمدان

راه دیگر پیشگیری از نارسایی تخمدان در کنار استفاده از مواد غذایی مفید، حذف خوراکی‌های مضر است. برخی غذاها با تضعیف عملکرد تخمدان‌ها و آسیب رساندن به فولیکول‌های موجود در آن، باعث تشدید خطر ابتلا به نارسایی زودرس می‌شوند. از جمله این مواد خوراکی با اثرگذاری منفی باید به موارد زیر اشاره کرد:

• چربی‌های ناسالم موجود در فست‌فود، پنیر، خامه، گوشت گوسفندی و روغن گاوی
• منابع سوماتیدین یا فاکتور رشد انسولینِ یک (IGF-1) از جمله لبنیات
• کربوهیدرات‌های تصفیه‌نشده مانند پاستا، نودل، ماکارونی، شکر سفید، برنج سفید و…
• پروتئین گلوتن موجود در مشتقات گندم و جو
• فرآورده‌های سویا نظیر آجیل سویا، آرد سویا و تنقلات سویا

سخن پایانی

نارسایی زودرس تخمدان در زنان زیر ۴۰ سال، یک عارضه با علل تقریباً ناشناخته است که باعث نازایی زودهنگام و از دست دادن قدرت باروری می‌شود. در بسیاری از مواقع می‌توان علائم و نشانه‌های این بیماری را برطرف کرد و عوارض آن همچون ناباروری را با کمک روش‌های درمانی مدرن، مدیریت نمود. با این حال، در پیش گرفتن یک سبک زندگی سالم و رژیم غذایی مقوی در کنار دوری از مواد شیمیایی آسیب‌رسان و ترک عادات ناپسند می‌تواند تا حدی از ابتلا به نارسایی تخمدان پیشگیری کند و خطر ابتلا به آن در آینده نزدیک را کاهش دهد.