به گزارش سلامت نیوز به نقل از پیام ما، «فرونشست» در تهران شبیه هیولایی در حال پوست‌اندازی است که چهره عوض می‌کند. این‌بار رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید هندسه جدیدی از فرونشست زمین در منطقه ۱۸ تهران به وسعت ۵۵ هکتار در تصاویر ماهواره‌ای دیده شده است که خطر ریزش و تخریب مستحدثات و ساختمان‌ها را افزایش می‌دهد. شکلی از فرونشست موسوم به «هاله‌ای» که تا دو سال گذشته در تهران دیده نشده بود. به‌نظر می‌رسد اصلی‌ترین دلیل این رخداد که می‌تواند پیامدهای جدی به‌همراه داشته باشد، برداشت بیش‌ازحد آب از چاه‌های موجود و یا حفر چاه‌های جدید است.
متهم توسعه چاه‌ها در شهر تهران همیشه دو بخش بوده است: یکی تأمین آب شرب و دیگری فضای سبز تهران. محدودیت‌های اجتماعی قابل‌ملاحظه‌ای در بخش شرب وجود دارد، اما صرفه‌جویی در بخش آبیاری فضای سبز به فراموشی سپرده شده است. شهرداری تهران طی سه سال سه تفاهم‌نامه با وزارت نیرو امضا کرد، اما مفاد هیچ‌یک به‌تمامی اجرا نشده است. رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید هنوز برای مقابله با فرونشست دیر نیست و می‌توان یک بازه زمانی ۵ تا ۱۰ ساله اقدام‌های مؤثری برای مقابله با آن انجام داد.
«هندسه «فرونشست» در تهران به‌شکلی خطرناک‌تر از قبل، تغییر کرده است. تصاویر ماهواره‌ای از جنوب شهر تهران نشان می‌دهد «فرونشست هاله‌ای» در ابعاد ۶۰ سانتی‌متر (در سال) در نقاطی از پایتخت جایگزین «فرونشست پهنه‌ای» شده؛ علت احتمالی، پمپاژ بدون توقف آب از صدها چاه با عمق «تا ۳۰۰متر» است.» این خبر را «علی بیت‌الهی»، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ۲۷ اردیبهشت در کانال خبری خود منتشر کرده است. هشدارها در مورد فرونشست زمین، در دو سال گذشته از گزارش‌های تخصصی خارج و به بخش قابل توجهی از اخبار کشور تبدیل شد.
فرونشست هاله‌ای در تهران به‌احتمال بسیار زیاد به‌دلیل بیش‌برداشت آب سفره‌های زیرزمینی با احداث چاه‌های جدید یا افزایش برداشت از چاه‌های گذشته ایجاد شده است
فرونشست زمین تعریف ساده‌ای دارد. این اصطلاح به‌شکل عمومی، به حرکت عمودی و رو به‌سمت پایین سطح زمین اشاره دارد که می‌تواند توسط فرایندهای طبیعی، فعالیت‌های انسانی یا هردوی آنها رخ دهد. اما پیامدهای رخ‌دادن آن، آن‌هم در سطح وسیع، مانند تعریف کردنش ساده نیست. به‌نظر می‌رسد حالا بسیاری از اماکن عمومی، تاریخی، مسکونی و آنچه به‌عنوان تأسیسات زیربنایی می‌شناسیم، در خطر نابودی حاصل از فرونشست زمین قرار دارد. این خطر به‌ویژه در پایتخت و کلانشهرهای کشور می‌تواند به خطر انسانی تمام‌عیار تبدیل شود؛ خطری که بیت‌الهی می‌گوید زمان زیادی برای مقابله و جبران آن وجود ندارد.
۵۵ هکتار در خطر بالا
بیت‌الهی توضیح می‌دهد که در چند سال اخیر وضعیت فرونشست زمین در جنوب و جنوب‌غرب تهران به‌صورت پهنه‌ای یکنواخت و گسترده بود که تا محدوده شهریار و جنوب البرز گسترش داشت: «الان هم همین پهنه و گستردگی وجود دارد، اما در داخل محدوده شهر تهران، در منطقه ۱۸، حوالی پارک بانوان نرگس و قیام، لکه و هاله‌ای محدود با فرونشست بالا مشاهده می‌شود. یعنی ابعاد آن محدود و در حدود ۵۵ هکتار است، اما به‌صورت موضعی در محدوده شهری تهران فرونشست بالا را نشان می‌دهد. این غیریکنواختی در فرونشست زمین، نشست نامتقارنی ایجاد می‌کند که می‌تواند مستحدثات سطحی را بیشتر تحت‌تأثیر قرار دهد. این موضوع از دو یا سه سال قبل در تهران قابل‌مشاهده است؛ پیشتر شاهد چنین روندی نبودیم.»
او در مورد دلایل این تغییر شکل نیز می‌گوید: «میزان بارندگی یا فعالیت‌هایی که می‌توانیم فرونشست را به آن نسبت دهیم، در این منطقه تغییر فاحشی نداشته است. آنچه به‌نظر من محتمل است، در این منطقه یا اطراف این منطقه، به‌طور همزمان یا چاه‌های آبی برای تأمین آب شرب حفر شده است یا از چاه‌های موجودی که وجود داشته، آب زیادی به‌طور همزمان برداشت شده است. این برداشت‌ها می‌تواند منجر به پدیده موضعی فرونشست شود.»
شاید مهمترین موضوع مطرح در مورد فرونشست، نه این اعداد و ارقام بلکه امکان یا نبود امکان کنترل آن باشد. بیت‌الهی معتقد است هنوز زمان طلایی برای کنترل این پدیده از دست نرفته است و وجود دارد: «امکان مقابله با آن وجود دارد؛ زیرا عامل ایجادکننده این پدیده خود ما هستیم. به‌عبارتی دیگر، اگر ما برداشت آب‌های زیرزمینی را کنترل کنیم و از طرفی تمهیداتی بیندیشیم که تغذیه آبخوان به‌میزان کافی اتفاق بیفتد، این پدیده قابل‌کنترل است.»
او می‌گوید: «با توجه به شرایطی که می‌بینیم، ظرف ۵ تا ۱۰ سال آینده ما به شرایط بسیار حاد و بحرانی فرونشست در تهران خواهیم رسید. اینکه بگوییم بعد از ۱۰ سال واقعاً هیچ کاری نمی‌شود کرد، از نظر علمی درست نیست. اما اگر ظرف این بازه زمانی ۵ تا ۱۰ ساله آینده اقدامی صورت نگیرد، عملاً کنترل این پدیده مفید نخواهد بود و اگر هم بعد از این اقدامی شود، چندان نمی‌توانیم اثرات منفی فرونشست را کنترل کنیم. ما فرصت محدود ۵ تا ۱۰ ساله برای کنترل این پدیده داریم.»
رشد چاه‌های تأمین آب
برداشت از منابع آبی تهران چگونه اتفاق افتاده است که منجر به چنین بحرانی شده است و هر روز هم ابعاد تازه‌ای از مخاطرات آن روشن می‌شود؟
منابع رسمی می‌گویند طی ۱۵ سال تعداد چاه‌های حفرشده برای تأمین آب پایتخت از ۳۶۵ حلقه به حدود ۷۰۰ حلقه افزایش یافته است. سهم آب‌های چاه و قنات از تأمین آب در پایتخت از ۲۶ درصد در ابتدای دهه ۹۰، اکنون به ۴۵ درصد رسیده است؛ حجم آب برداشتی از سفره‌ها در این فاصله ۷۹ درصد رشد کرده است. طبق اعلام کمیته ایمنی شورای شهر تهران، ۱۵ تا ۳۵ درصد هدررفت آب برای پایتخت گزارش شده است. همچنین، براساس آمار رسمی دفتر محیط‌زیست شهرداری تهران، سالانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب برای فضای سبز شهر تهران استفاده می‌شود.
موضوع بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی شهر تهران، به هیچ‌جا ختم نمی‌شود. ۲۶ فروردین امسال بود که مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران اعلام کرد یکی از مجموعه‌های اجرایی، بدون اطلاع شهرداری ۱۰۰ چاه جدید عمیق در پایتخت حفر کرده است.
«علی‌محمد مختاری» گفته بود: «شهرداری مخالف هرگونه حفر چاه جدید در تهران است. شهرداری اگر می‌دانست، جلوی این کار را می‌گرفت. این اقدام حتی باعث خشک‌شدن چاه‌های قبلی شده است.»
خبری که بلافاصله با واکنش شرکت مدیریت منابع آب کشور مواجه شد. «عیسی بزرگ‌زاده»، سخنگوی صنعت آب کشور، همان زمان در گفت‌وگویی با «پیام‌ما» اعلام کرده بود: «پایتخت توان حفر چاه جدید ندارد و این راه‌حل تأمین آب شرب شهر تهران نیست.»
سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری تهران خودش یکی از نهادهایی است که می‌تواند سهم قابل‌توجهی در کاهش برداشت آب از چاه‌ها ایفا کند، اما اقدامی انجام نمی‌دهد.
شهرداری تهران برای کاهش مصرف آب، طی سه سال سه تفاهم‌نامه با وزارت نیرو امضا کرده است که هیچ‌یک اجرا نشده‌اند
۱۲ شهریور ۱۳۹۹، تفاهم‌نامه همکاری میان وزارت نیرو و شهرداری تهران امضا شد که براساس آن، قرار بود فضای سبز پایتخت با پساب تصفیه‌شده در تصفیه‌خانه‌های فاضلاب این شهر آبیاری شود.
این تفاهم‌نامه به امضای «رضا اردکانیان»، وزیر وقت نیرو، و «پیروز حناچی»، شهردار وقت تهران، رسید. طبق مفاد این تفاهم‌نامه میزان استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی برای آبیاری فضای سبز در تهران تا سال ۱۴۱۰ به میزان قابل‌توجهی کاهش پیدا می‌کند و منبع اصلی تأمین آبیاری تهران پساب تصفیه‌خانه‌ها خواهد بود.
این تفاهم‌نامه همکاری به‌منظور اجرای مفاد ماده ۲۲ قانون هوای پاک و تقویت همکاری و تعاملات بین بخشی و به‌منظور تأمین آب خام مورد نیاز آبیاری فضاهای سبز و بوستان‌های شهر تهران که در ارتقای کیفیت محیط‌زیست شهری است، به امضا رسید. صیانت از منابع آب‌های زیرزمینی و آب آشامیدنی در مقابل جایگزین کردن رواناب‌ها، آب‌های سطحی و پساب تصفیه‌شده فاضلاب شهری برای آبیاری عرصه‌ها و فضاهای سبز در شهر تهران به‌عنوان راهکاری منطقی و عملی برای حفظ ذخایر ارزشمند آب‌های زیرزمینی و مقابله با مخاطرات ناشی از کاهش بارندگی و نزولات آسمانی در شهر تهران از دیگر اهداف تفاهم‌نامه‌ای بود که میان شهرداری تهران و وزارت نیرو به امضا رسید.
تفاهم‌نامه‌های ابتر
مقرر بود استفاده از منابع آب زیرزمینی که همان زمان نیز منبع اصلی آبیاری فضای سبز بود، به مقدار قابل‌توجهی کاهش یابد. به‌این‌ترتیب، وزارت نیرو موظف شد مابه‌التفاوت آب مورد نیاز را از پساب تصفیه‌خانه‌ها تأمین کند. از سوی دیگر، به‌منظور برنامه‌ریزی، نظارت، تعیین چگونگی و نحوه اجرای مأموریت‌های مشترک در راستای تحقق محورهای همکاری فی‌مابین، کمیته راهبردی تفاهم‌نامه با ترکیب مسئولان وزارت نیرو و شهرداری تهران تشکیل شود و همه اقدامات و همکاری‌های مشترک با مصوبه کمیته مزبور و تحت نظارت آن به اجرا درآید. اما این تفاهم‌نامه ابتر ماند. پس از آن نیز دو تفاهم‌نامه دیگر در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ میان این دو نهاد امضا شد که شهرداری تهران برداشت از آب زیرزمینی را کم و به‌جای آن برای آبیاری فضای سبز از پساب استفاده کند. دو تفاهم‌نامه‌ای که فراموش شدند.
«رضا براتی»، معاون بهره‌برداری شرکت فاضلاب تهران، در مورد این تفاهم‌نامه‌ها می‌گوید: «در خرگوش‌دره و پردیسان، شهرداری برای آبیاری فضای سبز از پساب استفاده می‌کند، اما حجمی که شهرداری از آن استفاده می‌کند با حجم قیدشده در تفاهم‌نامه هماهنگی ندارد و بسیار کمتر است.»
براتی می‌گوید: «این تفاهم‌نامه و ظرفیت آب حاصل از پسابی که شرکت فاضلاب باید شهرداری تحویل دهد، براساس یک مدل عمل می‌کند. یعنی شهرداری باید زمینی را در اختیار شرکت فاضلاب قرار دهد که تصفیه‌خانه تأسیس و حجم مورد نظر، براساس هر ظرفیت احداث‌شده، تحویل داده شود. ما همچنان در انتظار تأمین از سوی شهرداری هستیم.»
او فکر می‌کند تنها راه اجرایی این است که شرکت آب‌منطقه‌ای در مورد چاه‌های شهرداری و برداشت از آنها محدودیت ایجاد کند تا شهرداری ناگزیر به استفاده از پساب برای آبیاری فضای سبز شود.»
دیگر تعلل جایز نیست. زیر پای تهران خالی است و به‌نظر می‌رسد هر روز هم شرایط آن به‌ویژه در مناطق مسکونی وخیم‌تر می‌شود. طبق آمار مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سه میلیون نفر در تهران بر روی پهنه فرونشستی زندگی می‌کنند. طبق همین آمار نرخ فرونشست زمین در تهران به‌ویژه در منطقه جنوب‌غربی تهران در بیشینه مقدار خود به ۲۰ سانتی‌متر در سال رسیده است. این پهنه فرونشستی وسعتی در طول ۵۰ کیلومتر و به عرض ۳۰ کیلومتر دارد و پهنه وسیعی را اشغال کرده است.
جنوب‌غربی مرکز شهر تهران که مناطق چهاردانگه و اسلامشهر را شامل می‌شود، اما مناطقی مانند ۱۷، ۱۸، ۱۹ و جنوب منطقه ۲۱ درگیر فرونشست زمین هستند و در مناطق ۱۰ و ۱۱ هم شاهد فرونشست زمین به‌صورت لکه‌ای هستیم.