باوجود اجرای طرح مقابله با بیابان، شن‌های روانِ تثبیت‌نشده در خراسان‌شمالی علاوه‌بر طوفان‌های گردوغبار مشکل جدیدی در تأسیسات آبرسانی به‌وجود آورده و این‌بار «سد دوستی»، مهمترین منبع آبرسان به شهر مشهد و بخش‌های قابل‌توجهی از خراسان‌رضوی را تحت‌تأثیر قرار داده است. روز گذشته شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی اعلام کرده است با طوفان‌های شن مکرر در شهرستان سرخس بخش‌هایی از شبکه آبیاری در زیر ماسه‌ها دفن می‌شود. ماسه‌ها بر آبراهه‌های رودخانه‌ها، کانال‌ها، انهار و بر روی شبکه هیدروگرافی منطقه نیز آثار منفی کاملاً مشهودی باقی گذاشته‌اند. همچنین، مسدود شدن شبکه پایاب «دوستی»، ایجاد انحراف در مسیر آب‌های جاری و درنهایت فرسایش کناره رودخانه‌ها از دیگر چالش‌هایی است که ماسه‌های روان سرخس ایجاد کرده است.
بخشی از شبکه پایاب سد «دوستی» چندسالی است که در محاصره شن‌های روان قرار گرفته که در حال بلعیدن این شبکه مدرن هستند. این خبری است که شبکه خبری آب ایران به‌نقل از روابط‌عمومی شرکت آب‌منطقه‌ای خراسان‌رضوی و از قول «محمد آریاپور»، کارشناس آب‌های سطحی اداره منابع آب سرخس، اعلام کرده است.
به‌گفته او، شن‌گرفتگی کانال‌های شبکه آبیاری از خسارت‌های شهرستان سرخس است و آنچه در این میان پررنگ‌تر از سایر شهرستان‌ها بوده و بارها مشاهده شده، خسارت شن‌های روان در شبکه آبیاری و زهکشی است که گریبان سیستم انتقال آب در شبکه پایاب «دوستی» را گرفته است: «هر بار که طوفان شن در شهرستان سرخس روی می‌دهد، بخش جدیدی از شبکه آبیاری که محدوده حساسی محسوب می‌شود، در زیر ماسه‌ها دفن می‌شود. ماسه‌ها بر آبراهه‌های رودخانه‌ها، کانال‌ها، انهار و بر روی شبکه هیدروگرافی منطقه نیز آثار منفی کاملاً مشهودی بر جای گذاشته است. تجمع ماسه‌ها باعث مسدود شدن شبکه پایاب «دوستی»، ایجاد انحراف در مسیر آب‌های جاری و درنهایت فرسایش کناره رودخانه‌ها می‌شود.»
حجم بالای شن‌های روان
آریانپور توضیح داده است: «ازآنجاکه کانال‌های آبرسانی هم‌سطح زمین ساخته شده، سالانه حجم زیادی از شن‌های روان وارد کانال‌های آبیاری می‌شود که نیاز به لایروبی دارد. در برخی مناطق میزان تجمع ماسه‌ها به‌گونه‌ای‌است که سبب انسداد شبکه می‌شود و همه‌ساله برای جمع‌آوری و لایروبی شن‌های روان از داخل شبکه پایاب «دوستی»، هزینه زیادی می‌شود. پر شدن کانال‌های آبیاری توسط ماسه در منطقه باید جدی گرفته شود و هرگونه طرح عمرانی در مورد تأمین آب می‌تواند مورد تهدید ماسه‌های روان قرار گیرد. پنج کیلومتر از شبکه پایاب «دوستی» سالهاست که در محاصره کامل شن‌های روان قرار دارد که درصورت عدم مهار شن‌ها این شبکه در ماسه‌ها دفن می‌شود.»
هر بار که طوفان شن در شهرستان سرخس روی می‌دهد، بخش جدیدی از شبکه آبیاری که محدوده حساسی محسوب می‌شود، در زیر ماسه‌ها دفن می‌شود
در پیگیری «پیام ما» از اداره‌کل منابع‌طبیعی و آبخیزداری این استان، به خبری که در نخستین روزهای شهریور از سوی مدیرکل این دستگاه اعلام شده بود، ارجاع می‌دهند. براساس این خبر طرح‌های بیابان‌زدایی خراسان‌رضوی با ۷۱ میلیارد ریال اعتبار بهره‌برداری شده است.
چهار طرح بی‌اثر
به‌گفته «محسن فنودی»، مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری خراسان‌رضوی، چهار طرح مبارزه با بیابان‌زدایی در این استان با اعتبار ۷۱ میلیارد ریال اعتبار همزمان با هفته دولت بهره‌برداری شد که این طرح‌های بیابان‌زدایی در مساحت ۳۳۴ هکتار در مناطق مختلف خراسان‌رضوی اجرا شده است: «پنج طرح دیگر بهره‌برداری‌شده در حوزه آبخیزداری با حجمی معادل دو هزار و ۷۴۰ مترمکعب است. برای این طرح‌ها نزدیک به ۶۰ میلیارد ریال اعتبار هزینه شده است. هم‌اکنون هشت میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مجموع ۱۱ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار پهنه کل استان خراسان‌رضوی را عرصه‌های منابع طبیعی تشکیل می‌دهند که ۵.۵ میلیون هکتار آن مناطق بیابانی است.»
نه در این خبر و در نه پیگیری‌های «پیام ما» اعلام نمی‌شود که هزینه‌کرد این اعتبارات و اجرای طرح‌ها چه میزان موفقیت در مهار بیابانزایی منطقه‌ای داشته است که حدود پنج سال زنگ خشکسالی شدید در آن به صدا در آمده است.
در خراسان‌رضوی یک میلیون و ۵۷۶ هزار و ۹۲۰ هکتار از اراضی بیابانی تحت‌تأثیر فرسایش بادی است که معادل ۸ درصد از مساحت کل اراضی این استان است
اما یک کارشناس بیابان اعداد قابل‌تأملی را مورد وضعیت بیابانی این منطقه به پیام‌ما اعلام می‌کند. به‌گفته «مجتبی حسینی» براساس طرح ملی شناسایی کانون‌های بحرانی فرسایش بادی کشور، در استان خراسان‌رضوی یک میلیون و ۵۷۶ هزار و ۹۲۰ هکتار از اراضی واقع در مناطق بیابانی تحت‌تأثیر فرسایش بادی است که معادل ۲۹.۷ درصد از مساحت کل بیابان‌های استان و معادل ۸ درصد از مساحت کل اراضی تحت‌تأثیر فرسایش بادی کشور است: «این اعداد، اعداد بسیار قابل‌توجهی است که نشان از یک وضعیت بسیار شکننده و بحرانی دارد. علاوه‌بر آنچه گفتم ۷۶۸ هزار و ۶۹۹ هکتار از اراضی تحت‌تأثیر فرسایش بادی استان در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی قرار دارد که معادل ۱۳.۶ درصد از مساحت کل بیابان‌های استان و معادل ۱۲ درصد از مساحت کل کانون‌های بحرانی کشور است و در ۱۵ کانون و در ۱۶ شهرستان به‌نام های نیشابور، سبزوار، کاشمر، خلیل آباد، بردسکن، بجستان، گناباد، مه ولات، جغتای، داورزن، رشتخوار، خواف، تربت جام، تایباد، سرخس و بخشی از جنوب‌غربی شهرستان مشهد تعیین شده است.»
همکاری با همسایه‌ها
او توضیح می‌دهد که این اعداد مطابق با مطالعات خود سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور و استان خراسان‌رضوی است و مثلاً یک مطالعه دانشگاهی نیست که از سوی دولت قابل شک و شبهه باشد: «البته برخی از فاکتورها مانند خشکسالی موضوعی نیست که مربوط به امروز یا دیروز باشد بلکه جزئی از اقلیم این منطقه است. اما مهم این بود که در بلندای تاریخ این منطقه، ویژگی‌های اقلیمی مدیریت می‌شد و کشاورزی، مصارف آبی یا به‌طورکلی زندگی بر این اساس در جریان بود. الان هم باید بپذیریم که آب‌وهوای استان به‌علت تأثیرگذاری عوامل مهمی از جمله موقعیت جغرافیایی و مناطق کویر نمک و کویر مرکزی، کوه‌های مرتفع و …، متنوع و از خشک تا نیمه‌خشک است. این وضعیت آب‌وهوایی موجب شده است که اکوسیستم حاکم بر مناطق بیابانی استان دارای شرایط حساس و شکننده‌ای باشد.»
او اما اثر همسایه بر شرایط بیابانی این منطقه از کشور را هم مؤثر می‌داند: «این موضوع فقط مربوط به خراسان‌رضوی نیست بلکه رفتارهای آبی و منابع‌طبیعی کشور همسایه در همه مرزهای ما بر حوزه داخل هم تأثیر می‌گذارد. به‌طور خاص و در مورد استان خراسان‌رضوی شرایط کویری ایالت هرات در افغانستان در مناطق همجوار با شرق استان و وجود کویر و صحرای بزرگ قره‌قوم در کشور ترکمنستان و نیز کویر مرکزی ایران در جنوب استان، بر چالش این منطقه اضافه کرده است. واقعیت این است که اینگونه هم نبود که دولت نسبت به این موضوع بی‌تفاوت باشد. منظورم دولت‌های مختلف و طی سالیان متمادی هر کدام به میزانی تلاش کردند که طرح‌هایی در بخش بیابان‌زدایی انجام دهند و این کارها به فراخور درک هر دولت از اهمیت مسئله کم یا زیاد بوده است. اما همه در مجموع اقداماتی انجام دادند، اما کافی نبوده است و معمولاً اعتباراتی که برای بخش بیابان‌زدایی و مقابله با آن در نظر گرفته می‌شود و سرعت اثربخشی طرح‌ها، قابل‌مقایسه با سرعت بیابانزایی در کشور نیست. در خراسان‌رضوی از سال ۱۳۴۴، یعنی پیش از انقلاب نیز طرح‌های مقابله با بیابان وجود داشته است. بعد از انقلاب نیز مطالعات زیادی برای شناسایی کانون‌های بیابان‌زدایی انجام شده است. حتی طرح‌هایی با محوریت مشارکت مردمی انجام شده است، اما همان‌طورکه گفتم سرعت بیابانزایی بسیار بیشتر از بیابان‌زدایی است.»
مشکلات تلنبارشده
او معتقد است تثبیت شن، جلوگیری از گسترش بیابان، تثبیت شن‌های روان و جنگل‌های بیابانی، جلوگیری از تبدیل شدن مراتع و جنگل‌ها و سایر مناطق غیربیابانی استان به بیابان، بازسازی و بهسازی پوشش گیاهی در مناطق بیابانی، جلوگیری از مهاجرت، کاهش و کنترل خسارت ناشی از فرسایش بادی بر تأسیسات، مراکز اقتصادی و کشاورزی و مناطق جمعیتی استان از جمله اقداماتی است که باید دولت چهاردهم به انجام آن توجه بیشتری نشان دهد: «من فکر می‌کنم توسعه امکان بهره‌گیری از مشارکت دستگاه‌های دولتی و خصوصی در احیای اراضی بیابانی، انعقاد تفاهم‌نامه و قرارداد همکاری با کشورهای همسایه افغانستان و ترکمنستان در زمینه تهیه و اجرای طرح‌های مشترک مقابله با بیابانزایی با استفاده از کنوانسیون‌های بین‌المللی که البته در مورد ترکمنستان قبلاً هم اقداماتی انجام شده است، اما در مورد افغانستان کمی شرایط پیچیده‌تر است؛ چون به موضوعات بسیار مهم آبی و سیاست‌های کلان آبی این کشور گره خورده است. استفاده از انرژی‌های نو شامل انرژی خورشیدی و بادی، ترویج، کاشت و بهره‌برداری از گیاهان دارویی و صنعتی که هر دو مورد آخر، در برنامه هفتم هم به‌خوبی دیده شده است و اتفاقاً دولت در مورد آن تکلیف قانونی دارد، بسیار مؤثر خواهد بود. مشکل سد دوستی فقط یکی از مشکلات شن‌های تثبیت‌نشده و افزایش بیابان در این استان است. مشکلات بسیار گسترده‌تری مانند وزش مداوم باد و طوفان‌های گردوغبار و افزایش بیماری‌های تنفسی و مانند آن هم وجود دارد که خسارت‌های عمیقاً غیرقابل‌جبرانی هستند.»
موضوع بیابانزایی در خراسان‌رضوی و به‌ویژه خیزش غبار و ریزگرد، از مشکلات مزمن‌شده در این استان است. مشکلی که به‌نظر می‌رسد حالا دارد در جنبه‌های جدیدی خودش را نشان می‌دهد. این‌بار نوبت به سد دوستی و تأسیسات آبی استان، آنهم در این بی‌آبی‌ها و خشکسالی‌های سال‌های اخیر رسیده است تا بار دیگر از کجا سر باز کند.