به گزارش سلامت نیوز، در دوران قاجار وضعیت بهداشت و درمان در ایران بسیار نابسامان بود. مردم ایران درگیر انواع بیماری ها و همه گیری های عفونی مهلک همانند آبله٬ وبا٬ طاعون٬ حصبه٬ دیفتری و … بودند. همچنین فقر٬ قحطی های متعدد٬ بیسوادی٬ خرافات٬ کمبود پزشکان تحصیلکرده و آشنا به طب نوین و نبود امکانات بهداشتی٬ شرایط بهداشت و درمان ایران را بسیار وخیم ساخته بودند.

در این شرایط ناگوار با همت٬ تلاش٬ فداکاری و از خودگذشتگی بزرگان این سرزمین چندین نقطه عطف و دلگرم کننده در تاریخ بهداشت و درمان ایران ایجاد شدند که سرآغاز راهی برای بهبود و پیشرفت وضعیت و ساختار بهداشت٬ درمان و پزشکی ایران بودند. اولین نقطه روشن٬ تاسیس و افتتاح مدرسه ” دارالفنون ” در ایران بود.

این مدرسه به عنوان اولین مرکز تحصیلات عالی در ایران و درواقع اولین دانشگاه علوم نوین و مدرن جهت آموزش علوم جدید و روز جهان برای جوانان ایران بود. این مدرسه با تلاش و همت میرزا محمد تقی خان فراهانی (19 دی 1185 شمسی در فراهان – 20 دی 1230 شمسی در کاشان)٬ ملقب به امیر کبیر٬ نخستین صدر اعظم ناصرالدین شاه قاجار٬ در سال 1230 شمسی در تهران تاسیس شد. امیرکبیر با استخدام و به کارگیری اساتید مشهور و معروف اروپایی جهت آموزش علوم در رشته های مختلف٬ گامی مهم در جهت پیشرفت ایران برداشت. آموزش طب نوین و مدرن٬ یکی از ارکان اصلی آموزشی این مدرسه بود. متاسفانه٬ امیر کبیر تنها 12 روز پس از گشایش دارالفنون کشته شد.

دومین نقطه عطف در تاریخ معاصر بهداشت و درمان ایران٬ تاسیس اولین بیمارستان نوین در ایران است. در سال 1251 شمسی و با کوشش و همت میرزا علی اکبر خان نفیسی کرمانی (1226 شمسی در کرمان – 1303 شمسی در تهران)٬ ملقب به ناظم الاطبا٬ پزشک٬ محقق٬ ادیب و بنیانگذار پزشکی نوین در ایران٬ اولین بیمارستان نوین در عهد معاصر٬ در تهران تاسیس شد. نام این بیمارستان در ابتدا ” مریضخانه دولتی ” بود و در سال 1318 شمسی به افتخار پدر پزشکی ایران٬ نامش را ” سینا ” گذاشتند. این بیمارستان٬ همچنان یکی از مراکز مهم درمانی و پژوهشی ایران است.

اما سومین نقطه تاریخی و درخشان٬ ایجاد تشکیلات قانونی و رسمی بهداشت و درمان در دولت جهت بررسی و رصد شرایط بهداشتی – درمانی کشور و اتخاذ و وضع سیاست ها و قوانین لازم جهت کنترل بیماری ها و بهبود و پیشرفت اوضاع بهداشتی – درمانی کشور بود.

تا اواخر حکومت قاجار هیچ تشکیلات قانونی٬ دولتی و رسمی برای اجرای سیاست های بهداشتی – درمانی در کشور وجود نداشت. اولین تلاش ها در این زمینه توسط دکتر ژوزف تولوزان فرانسوی (1897 – 1820 میلادی) انجام شد. وی استاد پزشکی مدرسه دارالفنون بود و حدود 30 سال پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار بود. او جهت سر و سامان دادن به اوضاع بهداشتی ایران اقدام به ایجاد ” مجلس حفظ الصحة ” در سال 1247 شمسی کرد. این مجلس جهت بررسی امور بهداشتی٬ درمانی و بیماری های مسری و چگونگی شیوع آن ها در ولایات ایران٬ در دارالفنون تشکیل جلسه می داد و تصمیمات گرفته شده در این جلسات برای اجرا به دولت ابلاغ می شد. این مجلس کوشش‌هایی برای کنترل بیماری های عفونی واگیردار و ساخت قرنطینه و آگاهی‌ بخشی به مردم انجام می داد. با این همه چون “مجلس حفظ‌ الصحه” بودجه مشخص و قدرت قانونی نداشت٬ اغلب برنامه‌های آن به خوبی پیش نمی‌رفت و گاه نشست‌های مجلس به مدت طولانی برگزار نمی‌شد. بیش از ۴۰ سال گذشت تا این مجلس جایگاهی در دولت پیدا کرد و بودجه‌ای برای آن در نظر گرفتند.

در سال 1282 شمسی به دستور مظفرالدین شاه قاجار٬ ” اداره کل صحیة ” که بخشی از وزارت داخله (وزارت کشور) بود٬ تشکیل شد و ” مجلس حفظ الصحة ” نیز با عنوان ” مجلس حفظ الصحة دولتی ” زیر مجموعه آن قرار گرفت. این اداره٬ تشکیلات اصلی برنامه ریزی و مدیریت بهداشت و درمان و طبابت در ایران شد. و در سال 1289 شمسی و با کوشش و تلاش دکتر امیراعلم (1256 شمسی در تهران- 1340 شمسی در تهران)٬ استاد پزشکی و نماینده مجلس شورای ملی٬ این اداره دارای بودجه مستقل شد. همچنین دکتر امیراعلم به نمایندگی از ایران در کنفرانس بین‌المللی بهداشت در پاریس شرکت کرد و پس از چهل روز تلاش و مذاکره، موفق شد تشکیلات بهداشت و درمان ایران را در عهدنامه بین‌المللی این کنفرانس به رسمیت بشناساند.

دکتر امیراعلم

در اسفند ماه سال 1299 شمسی و در دولت سید ضیاء الدین طباطبایی، ” اداره کل صحیة ” ٬ برای نخستین بار یک وزارت خانه مستقل با نام ” وزارت صحیة و امور خیریه ” شد و علی‌اصغر نفیسی٬ ملقب به مؤدب ‌الدوله٬ اولین وزیر بهداشت و درمان ایران شد.

دکتر علی‌اصغر نفیسی، فرزند ارشد دکتر علی‌اکبر خان نفیسی کرمانی (ناظم‌الاطباء) است. وی در سال 1251 شمسی در تهران متولد شد. پدرش بنیانگذار پزشکی نوین و پایه گذار اولین بیمارستان نوین در ایران بود. علی اصغر نفیسی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه٬ جهت تحصیل پزشکی به اروپا رفت و در شهرهای بروکسل و لیون به تحصیل خود ادامه داد. سپس به ایران بازگشت و به طبابت مشغول می شود و در مدرسه دارالفنون، استاد پزشکی و تشریح شد. وی همچنین مدیر نشریه و مجله آموزشی بهداشت و پزشکی در ایران با نام ” مجله صحیة و امور خیریه ” بود. او در سال 1328 شمسی در تهران چشم از جهان فروبست.

بالای نام مجله صحیة و امور خیریه٬ کلام حکیمانه و حدیث نبوی ” نعمتان مجهولتان٬ الصحة و الامان ” نوشته شده است. در قسمت بالا و راست٬ تصویر محمد بن زکریای رازی در حال آزمایش و کشف داروهای پزشکی و در قسمت بالا و چپ٬ تصویر شیخ الرئیس ابوعلی سینا در حال تدریس پزشکی را نشان می دهد. در مرکز تصویر٬ لوگوی پزشکی یعنی دو مار و دوبال فرشته وجود دارد.

پس از فروپاشی دولت سید ضیاء٬ در دولت احمد قوام السلطنه٬ دکتر محمد حسن لقمان ادهم٬ ملقب به حکیم الدوله٬ به وزارت رسید و دومین وزیر بهداشت و درمان ایران شد. وی در سال 1263 شمسی در تبریز به دنیا آمد و پس از تحصیل طب در پاریس٬ به ایران بازگشت و به عنوان استاد پزشکی در دارالفنون برگزیده شد و همچنین پزشک مخصوص احمد شاه قاجار بود. وی در سال 1336 شمسی در تهران درگذشت.

خاندان ادهم٬ نقشی بزرگ در پیشرفت و اعتلای پزشکی ایران داشتند. دکتر محمد حسین لقمان ادهم (1258- 1329 شمسی در تهران)٬ ملقب به لقمان الدوله٬ و برادر بزرگ دکتر محمد حسن لقمان ادهم٬ بنیانگذار دانشکده پزشکی تهران در سال 1313 شمسی است. همچنین این دو برادر٬ پایه گذار تاسیس انستیتو پاستور ایران در سال 1299 شمسی هستند.

متاسفانه پس از سه ماه٬ ” وزارت صحیة و امور خیریه ” منحل شد و با نام ” اداره کل صحیة مملکتی ” و زیر نظر وزارت داخله (وزارت کشور) به کار خود ادامه داد. پس از حدود 20 سال و با تلاش همه پزشکان و بزرگان دلسوز آن زمان٬ در سال 1320 شمسی و با تصویب قانون٬ مجددا وزارت بهداری تشکیل شد و از آن زمان تا کنون به عنوان یک وزارتخانه مستقل و عضوی از دولت است.

بی شک در تاریخ تحول بهداشت و پزشکی ایران٬ بسیار بزرگ مردان و زنان این سرزمین با تلاش و همت و فداکاری و غیرت خود در راه اعتلای ایران و ایرانی کوشیدند و امروز پس از گذشت بیش از 150 سال، و عبور از روزهای سخت گذشته٬ پزشکی ایران در سراسر جهان می درخشد و این یادی است از بزرگان تاریخ علم و پزشکی این سرزمین که با تلاش خود برای همیشه پزشکی ایران را در جهان جاودانه کردند.

تهیه و تنظیم:

• دکتر حسین شهزادی – فوق تخصص قلب کودکان – مرکز قلب شهید رجایی